7. Filosofie

Vijf domeinen - 5D-concept (5Ddenkraam, Integrale visie, Wijsheidssleutels, 'Wereldbrein en Cybernetica')

Het boven aangehaalde citaat van Luther is overgenomen uit het boek Orde en trouw over Johan Huizinga van de historicus Willem Otterspeer.

Antoon Braeckman, Raoul Bauer, Jacques de Visscher Onbehagen met de moderniteit: De revolte van de intellectuelen, 1890-1933
Moderniteit onder vuur (Rob Hartmans De Groene Amsterdammer 24 november 2001):
Al sinds het begin van het proces van moderniteit in de zestiende eeuw wordt elke culturele of maatschappelijke ontwikkeling gevolgd door een tegenreactie. Zo’n aanval op de moderniteit, ook door intellectuelen, vormt soms een voedingsbodem voor grootschalig geweld.
Zo hebben Sorel en Mauras duidelijk gemaakt wat de gevolgen zijn van de genade loze ontmythologisering en is Ortega y Gassets beschrijving van de voort woekerende massavorming — het moralistische toontje ten spijt — nog altijd actueel. Ook Carl Schmitts scherpe analyse van het voor het liberalisme zo kenmerkende proces van depolitisering en neutralisering levert tal van inzichten op die, zeker in het licht van de huidige ontwikkelingen, verhelderend zijn.

Daan Rutten De ernst van het spel: Willem Frederik Hermans en de ethiek van de persoonlijke mythologie. Verloren. (2016):
1 Speler, spelbreker en polemist (p. 11):
Inleiding en probleemstelling
In de tussentijd ben ik ervan overtuigd geraakt dat de werkelijkheid betrekkelijk onleefbaar is en dat we allen genoegen moeten nemen met simulaties ervan. Ook taal is een simulatie van de werkelijkheid. Een game.1 Arnon Grunberg
1.4 Radicale spelfilosofie van het spel als totaliteit: Ter Braak & Eco (p. 30):
De moderniserende samenleving heeft de wonden als gevolg van moderniseringsbewegingen stelselmatig toegedekt. Dit alles om maar de grandeur van het utopische beheersingsspel hoog te houden. Dat hiervoor een ernstige strijd geleverd moest worden, en soldaten en arbeiders letterlijk in het stof moesten bijten, diende zoveel mogelijk buiten het zicht blijven.100 Huizinga wilde alleen het ‘mooie spel’ zien en sloot de ogen voor ‘onsportief spelgedrag’ dat een symptoom vormt van een ernstig spel: het moderne spel van politieke omwentelingen, democratisering, technologisering en economische vooruitgang.101 Hierin herkent Hanssen, net als Ter Braak en Eco, een blinde vlek bij Huizinga. De grondlegger van de speltheorie zwalkt volgens hen tussen enerzijds een opvatting van spel als een ‘volstrekt vrijblijvend’, ‘elegant’ en ‘vriendelijk’ sublimatiemiddel dat regels installeert in een regelloos universum waarin anders iedereen uit is op eigen gewin, en anderzijds het spel dat de maatschappij als totaliteit organiseert en onvoorziene uitkomsten genereert, die zowel productief als destructief kunnen uitpakken.102
Die laatste opvatting is cruciaal voor denkers als Ter Braak en Eco. Tot in de meest ernstige domeinen aan toe, zoals die van de directe materiële behoeften en reële strijd, speelt de mens. Het maatschappelijke spel van ruil en handel, zoals beschreven door Karl Marx en Marcel Mauss, laat dat volgens Eco zien. Net als Ter Braak blaast Eco de dichotomie tussen spel en ernst grotendeels op.
101) Hanssen 1996, 127 en Huizinga 1935, 122. Overigens stelt Raoul Bauer de volgens hem ‘onterechte kritiek’ van Eco gelijk met die van Hermans’ kritiek op Huizinga: Bauer 2001, 59-60. Die vergelijking gaat echter mank, want Eco redeneert vanuit een geesteswetenschappelijk discours en Hermans pleit voor een natuurwetenschappelijk paradigma. Hieruit volgen twee verschillende wijzen van kritiek jegens Huizinga. De ene verwijt Huizinga het spel niet als totaliteit te hebben gedacht (Eco), de ander dat Huizinga geen aandacht heeft voor natuurwetenschap en technologie en te veel belang hecht aan het spel ofwel de cultuur. Hierbij moet gezegd dat Hermans niet inging op Homo Ludens. In dit boek zal ik beargumenteren dat Hermans juist via zijn literatuur tot een algemene spelkritiek kwam, waarmee hij, paradoxaal genoeg, aansluiting vond bij Huizinga en Eco.
290: Bauer 2001 R. Bauer, ‘De cultuurkritiek van Johan Huizinga’. In: A. Braeckman, R. Bauer & J. De Visscher, Onbehagen met de moderniteit. De revolte van de intellectuelen 1890-1933. Kapellen 2001, p. 53-68.

Deze vurige analyse van Europa uit 1908 werd verslonden door revolutionairen (Marcel Hulspas de Volkskrant 12 mei 2021):
‘Voor utopieën is geen plaats. Met de algemene staking verdwijnen al die mooie dingen. De revolutie ontpopt zich als een regelrechte opstand en er is geen plaats gereserveerd voor sociologen, noch voor hervormingsgezinde mensen uit de hoogste kringen, noch voor intellectuelen die van denken voor het proletariaat hun beroep hebben gemaakt.’
Het is moeilijk vast te stellen waaraan Georges Sorel (1847-1922) een grotere hekel had: de corrupte kleinburgerlijke samenleving of ‘gematigde’ socialisten die de revolutie verkwanselden.

Essay Het verweesde conservatisme In de greep van radicaal-rechts (Marcel ten Hooven De Groene Amsterdammer 3 september 2020 p. 34-35):
Het conservatieve gedachtegoed stond ooit voor sceptisch denken over de menselijke conditie, voor het besef dat het bestaan zich maar in beperkte mate laat reguleren. Waarom verkopen conservatieven nu dan hun ziel aan de stokebranden van radicaal-rechts?
Volgens schrijfster Marente de Moor is het populisme de politieke stem van het betweten: ‘Niet alleen de afkeer van politici die wikken en wegen, maar ook de gesmoorde scepsis ligt aan de wortel van de populistische stem.’ Dat schreef zij in de NRC, in een pleidooi voor het sceptische denkproces, dat volgens haar op dit eenvoudige principe neerkomt: ‘Twijfel verlangt wijsheid en het vertrouwen dat een verhaal altijd twee kanten kent.’
Dat doet denken aan de waarschuwing van de historicus Johan Huizinga voor een politiek waarin ‘hoogmoed en toorn’ de leidende instincten zijn. Huizinga schreef dat in ‘Nederlands Geestesmerk’ , een essay uit 1934. Hij maakt daarin een onderscheid tussen drie ‘temperamenten’ in het politieke leven: het behoudende, het hervormingsgezinde en het radicale. De aanhanger van behoud zegt, aldus Huizinga: ‘Zo moet het zijn!’ De hervormingsgezinde meent: ‘Zo kan het worden!’ De radicaal roept: ‘Zo zullen wij het maken!’
Wat de radicaal volgens Huizinga kenmerkt is dat hij niet kan berusten in de onvolmaaktheid van het bestaan en daarom naar het revolutionaire neigt.
Huizinga, Heldring, Kołakowski: alle drie beschrijven zij het conservatisme als een houding, niet als een politieke ideologie.
De coronacrisis is een schok voor het vooruitgangsgeloof: een pandemie die begon op een dierenmarkt in een Chinese stad kan de hele wereld acuut stilzetten. Juist dan zou het conservatisme als een vorm van sceptisch denken over de menselijke conditie van pas komen: hoed je voor al te hooggespannen verwachtingen over de greep die je op het bestaan hebt. Tragisch dat het zijn ziel aan de stokebranden heeft verkocht.

Ad Verbrugge Staat van verwarring Het offer van liefde
Staat van verwarring: Het offer van liefde is het langverwachte nieuwe boek van Ad Verbrugge, dat negen jaar na zijn filosofische bestseller Tijd van Onbehagen verschijnt. Het is een hernieuwde bezinning op onze tijd, waarin sprake is van strijdige waarden, verbleekte idealen en onzekerheid over de toekomst. In Het offer van liefde ontwikkelt Verbrugge een prikkelende gedachtegang naar aanleiding van de vraag naar de wereldwijde populariteit van de erotische bestseller blue%Vijftig tinten. Daarbij laat hij zien dat de postmoderne mens in staat van verwarring verkeert met betrekking tot de meest elementaire vorm van gemeenschap – die van de liefdesrelatie. Bij uitstek in die (erotische) liefde komt een verlangen naar gemeenschap tot uitdrukking dat indruist tegen onze virtuele consumptiecultuur. Bij het ontvouwen van zijn gedachten laat Verbrugge zich inspireren door verschillende tradities en denkers: van de dionysische mysteriën, Plato’s Symposium en Aristoteles’ deugdethiek tot de middeleeuwse ridderroman, Foucaults idee van biomacht en Houellebecqs Elementaire deeltjes. Niettemin is Het offer van liefde een oorspronkelijke wijsgerige verhandeling, niet zozeer ontstaan uit theoretische interesse, maar uit existentiële noodzaak – en zo dient het boek ook gelezen te worden!

De keuzes die we nu (niet) maken hebben groot effect op toekomstige generaties, maar toch blijkt het moeilijk om met het oog op de toekomst het juiste te doen. (Filosofisch kwintet 23 juli 2023, NPO1):
Het perspectief dat we vandaag innemen, kijkt hooguit vijftig jaar vooruit. Hoe overstijg je het eigenbelang en dien je het algemeen belang in de tijd? In de zesde aflevering van Het Filosofisch Kwintet ontvangt presentator Clairy Polak historicus Philipp Blom, antropoloog Roanne van Voorst en de schrijvers Arnon Grunberg en Dalilla Hermans.

Kunstmatige intelligentie (Het filosofisch kwintet 16 juli 2023 NPO1):
De snelheid en schaal van kunstmatige intelligentie opent ongekende mogelijkheden. Hoe fijn is dat? Of zijn we bezig een legertje monsters van Frankenstein te creëren, die de democratie en de rechtstaat bedreigen? In de vijfde aflevering van Het Filosofisch Kwintet gaat het over het Algemeen Belang en de rol van kunstmatige intelligentie. Presentator Clairy Polak, Marleen Stikker (directeur van Waag en oprichter van de Digitale stad), Bart van der Sloot (techniekfilosoof in Tilburg), Tjark Tjin-A-Tsoi (CEO van TNO) en Reijer Passchier (hoogleraar Digitalisering en de democratische rechtstaat).

Volksgezondheid (Filosofisch Kwintet 9 juli 2023, NPO1):
In de reeks met als thema 'Ikke, ikke, ikke en de rest..?' gaat het dit keer over de volksgezondheid. In Nederland hoort iedereen gelijke toegang tot gezondheidszorg te hebben, maar in de praktijk gaat individuele vrijheid vaak ten koste van het algemeen belang. Wie draagt zorg voor een gezonde samenleving? Wordt de kloof tussen gezonde en ongezonde burgers groter? Hebben we te hoge verwachtingen van gezond ouder worden? En tot welke spanningen leiden scherpere keuzes met het oog op solidariteit? Te gast zijn filosoof Marli Huijer, bestuurskundige Albert Jan Kruiter, chirurg Baukje van den Heuvel en filosoof Menno de Bree.

Ikke, ikke, ikke en de rest...? (Filosofisch Kwintet (2 juli 2023, NPO1):
Als iedereen zijn eigenbelang nastreeft, dan komt dat ons allen ten goede, zeiden de klassieke economen al. Maar is dat wel zo? Ongelijkheid kan publieke belangen ook onder druk zetten. Moeten we anders naar onszelf en onze relatie tot de economische ordening leren kijken? In het seizoen Ikke, ikke, ikke en de rest...? spreekt Clairy Polak hierover met econome Fieke van der Lecq, classica Tazuko van Berkel, Jelle Boude wijn van Baardewijk en Saviël Dilling.

Conflict (Filosofisch Kwintet (18 juni 2023, NPO1):
Conflicten kunnen gezond zijn voor een democratische rechtstaat vol dynamiek en verschillen van inzicht. Maar conflict kan ook leiden tot stagnatie. Wanneer dient conflict het algemeen belang en wanneer wordt het destructief? Hebben we behoefte aan een nieuw maatschappelijk middenveld? In hoeverre is burgerlijke ongehoorzaamheid nodig om verandering te forceren? En tot welke offers zijn we bereid? Met filosoof Jurriën Hamer, Martha Claeys, Herman Tjeenk Willink en Geerten Waling.

Ik, wij en de Samenleving (Filosofisch Kwintet (7 mei 2023, NPO1, herhaling uitzending 16 april 2023):
Door de gerichtheid op onszelf dreigen we soms over het hoofd te zien dat er een wereld bestaat die om gezamenlijke inzet en betrokkenheid vraagt. Hoe zien we de huidige relatie tussen het individu en de maatschappij, wat zijn hierin onze wederzijdse verantwoordelijkheden en rechten? Hoe kan het publieke belang het winnen van al die verschillende eigenbelangen? En hoe belangrijk is het van al die 'ikken' weer een 'wij' te maken? Een speciale aflevering t.g.v. de Nacht van de Filosofie met Bas Heijne, Roxane van Iperen, Dyab Abou Jahjah en Daan Roovers.
In deze uitzending van Het Filosofisch Kwintet waren Bas Heijne en Dyab Abou Jahjah te gast. De presentatie was in handen van Ad Verbrugge en Clairy Polak. Wij zijn de politiek
Ik ben benieuwd wat Daan Roovers van deze houding vindt. In haar boek Wij zijn de politiek schrijft ze namelijk dat politiek iets is voor iederéén. ‘Politiek is veel te belangrijk om aan politici over te laten,’ stelt ze.

Misbruik van de Geschiedenis (Filosofisch kwintet 31 juli 2022 NPO1):
Waarom hebben we aan juist deze verhalen zo'n grote behoefte? Hoeveel vrijheid mag de geschiedsschrijver zich permitteren? En waar ligt de grens tussen gebruik en misbruik van de nationale geschiedenis?
Presentator Clairy Polak spreekt hierover met historici Remieg Aerts, Agnes Cremers en Geerten Waling, en schrijver Stephan Sanders.

Meister Eckhart:
God is naamloos, want niets van Hem kan worden gezegd of begrepen. Het denken, dat het uiterste wil vatten, moet zelf nog door het begrip God heendringen. Want God is een wezen dat boven alles zweeft, een niets, dat boven alles is. Om God te bevroeden, moeten wij vreemd genoeg leeg worden van God. Als je God liefheb, zoals hij God is, en Geest, en Persoon, en Beeld, - dan moet dat alles weg. Heb Hem lief zoals Hij is: een Nietgod, een Nietgeest, een Nietbeeld; méér nog: als een totaal, zuiver en puur Een, afgescheiden van alle Tweeheid. In dit Eén verzinken we eeuwig, van Niets tot Niets. Dit is de uiterste grens van de afscheiding. Het hoogste en het eerste, waar de mens zich van kan losmaken, is God om wille van God.

De erfenis van wijsheid (Joy Mills TheoSofia juni 2019 p. 77):
Een fundamenteel uitgangspunt, geïntroduceerd in De Geheime Leer, suggereert het bestaan van een verzamelde wijsheid van eeuwen, vandaag verifieerbaar door ervaring, en te testen op wetenschappelijke gronden. Van deze kennis, waarvan generaties van zieners en wijzen getuigen, kan worden gezegd dat zij een pentagram van wetten vormt waarvan het hoogste punt zich in de mens bevindt.
Door onze eigen inspanningen ontwikkelen we een enorm bewustzijnsvermogen. Door meditatie en ‘juiste mindfulness’ gebeurt wat Plato beschrijft: we ‘herinneren’ ons wie we werkelijk zijn. Als we leren om de eisen en verlangens van het tijdelijke zelf te vergeten, dan leren we ook, met ons herontdekte levensdoel voor ogen, om met diep mededogen alles wat we zijn en hebben te benutten bij het dienen van de mensheid. Want de mens heeft zichzelf verplicht tot het op zelfbewuste manier bevorderen van het volledige proces waar hij deel van uitmaakt. Maar dit commitment vraagt om een radicaal afwijken van het normale ontwikkelingspatroon. Het vereist een nieuwe manier van groeien: niet langer groei in de zin van een lineaire volgorde, maar een zelf-transformatie die van binnenuit plaatsvindt. De meest toepasselijke analogie is het proces van metamorfose.

Hoe nu verder?: Politiek denker Pierre Rosanvallon ‘Zoek naar de onzichtbaren’ (Bas Mesters De Groene Amsterdammer 14 november 2019 p. 18-21):
De sociale ongelijkheid neemt toe en burgers herkennen zich niet meer in de politiek. Het antwoord van de Franse historicus Pierre Rosanvallon hierop? ‘Vertrouwen komt, als je de sociale kennis vergroot.’
Heel vaak hebben mensen een negatief oordeel over immigranten, maar als het over hun buurman gaat zeggen ze: “Ik ken hem, dat is anders.”
We moeten daarom een politiek uitstippelen gericht op het vergroten van de gemeenschappelijke kennis van de samenleving. Dat heeft ook alles te maken met vertrouwen creëren. Als je niks van iemand weet, kun je hem niet vertrouwen. Vertrouwen komt als je informatie hebt van de anderen. Dus om het vertrouwen in de samenleving te vergroten, moet je de sociale kennis vergroten. Dat is een zeer belangrijk element van een sociaal contract. Daar ligt een grote taak voor de politiek, het onderwijs en de pers. We moeten geconcentreerd blijven zoeken naar kennis, verhalen en de goede wil van de ander.’

Heb toch wat meer geloof in de kracht van de democratie en haar instituties (Elma Draijer de Volkskrant 1 december 2023, p. 25):
Een déjà vu drong zich op. In 2011, dus vijf jaar nadat hij voor het eerst met de PVV aan de verkiezingen had deelgenomen, waren er al ruim zestig (!) academische studies gewijd aan de relatie tussen Geert Wilders en de Nederlandse pers. Keer op keer trachtten wetenschappers aan te tonen dat er een causaal verband bestond tussen de aandacht die hij in de media genereerde en zijn megasucces. Geheel tevergeefs. Stille hoop was vermoedelijk dat het rechts-populistische spook vanzelf van de aardbodem zou verdwijnen zodra de pers Wilders zou negeren. Lag de zaak maar zo eenvoudig, zou ik bijna zeggen.

Denker des Vaderlands Marjan Slob 2023:
Onder het motto ‘ruim denken’ ga ik graag met anderen – denkers, dromers, kunstenaars, beslissers, piekeraars, levensgenieters – onderzoeken wat het betekent om met elkaar ons leven op aarde te delen. Ik kies daarbij grofweg drie invalshoeken:
· Politieke ruimte
· Fysieke ruimte
· Geestelijke ruimte
Een dringende vraag is hoe we vanuit onze enorme mentale ruimte ‘op aarde kunnen landen’, om met Bruno Latour te spreken. Hoe je voor de aarde kunt zorgen. Hoe je de grond onder je voeten lief kunt hebben.

Opeens is de verborgen code van de samenleving te zien (Marjan Slob de Volkskrant 23 maart 2020, p. 29):
Hun onvermijdelijke toekomstige ongehoorzaamheid is ook onze hoop. De beste manier om virussen onschadelijk te maken, komt van hun vitale lichamen – alle vaccins zijn uiteindelijk afgeleid van onze eigen afweer. Levenslust en dadendrang en erotiek zullen het gaan winnen. Het is lente buiten. Het leven is niet te houden.

Sprookjes van gelijke kansen (Aleid Truijens de Volkskrant 16 juli 2022, Boeken p. 8):
Michael Young schreef eind jaren vijftig een bijtende satire op de verdienstenmaatschappij. Deze nieuwe vertaling maakt duidelijk hoe scherp hij de toekomst heeft voorspeld.
Het grootste falen van de meritocratie is dat we er niets mee zijn opgeschoten. Ook de nieuwe elite heeft privileges en rijkdom erfelijk gemaakt en zal de macht, in de politiek, het bedrijfsleven, de media, nooit uit handen geven. De gelijkekansenmaatschappij is uiteindelijk onrechtvaardiger dan de klassenmaatschappij. Aangeboren hoge of lage intelligentie is geen keuze. Kon je vroeger nog gewoon pech hebben geboren te zijn in een lagere klasse, wie nu achterblijft kan dat zichzelf verwijten: je had je kansen moeten grijpen. Dit actueel gebleven gruwelsprookje laat zien hoe wreed die denkwijze is.

Boze witte mannen serieus nemen (Marjan Slob de Volkskrant 8 april 2019, p. 19):
Natuurlijk moeten politici de woede van witte mannen serieus onderzoeken, maar laat dat alsjeblieft niet betekenen dat ze laf en klakkeloos buigen voor grote bekken . Laat dat betekenen dat politici vragen naar de redenen voor die woede. Persoonlijk denk ik dat politici dan veel goede redenen te horen zullen krijgen. Maar sommige redenen zullen stoelen op onwaarheden, of op een kleinzielige moraal. Durf dat dan ook te zeggen. Als je geen onderscheid maakt tussen goede en slechte redenen voor boosheid, dan behandel je alle boze witte mannen in feite als infantiele schreeuwers – terwijl slechts sommigen van hen dat zijn. Die laatste groep weerwoord geven is het meest eerlijke, het meest egalitaire, het meest democratische, wat je kunt doen. Dat is boze witte mannen serieus nemen.

Zie mijn woede (Marjan Slob de Volkskrant 11 maart 2019, p. 19):
Verstandige woorden van de zelfbenoemde denkelite. Maar het maken – en verwoorden – van constructieve voorstellen veronderstelt een inspanning waarvan ik me soms afvraag of de moderne boze burger die kan leveren. Het vraagt dat je je woede omzet in een taal die je niet ervaart als de jouwe, de taal van ‘hullie daar in Parijs’ (of Den Haag). Je staat hoe dan ook bij voorbaat al op achterstand, omdat de bestuurlijke elite veel geoefender is in het werken met woorden dan jij. Wat de frustratie en woede alleen maar verdiept.
Zo althans analyseert de jonge Franse intellectueel Édouard Louis de woede van de gele hesjes. ‘De upper class veroordeelt woede, maar dat is wel heel gemakkelijk. Ze heeft er geen behoefte aan omdat ze macht heeft’, zei hij in Filosofie Magazine van vorige maand. Zelf werd Louis overigens gillend gek in het bekrompen Noord-Franse arbeidersmilieu waar hij als homoseksuele jongen opgroeide. Zodra het kon, vluchtte hij naar Parijs. Maar nu snapt hij zijn milieu, en neemt hij het ridderlijk voor ze op.

Elitair of Bestuurlijke elite: ben je van de kwaliteit of van de privileges? (Marjan Slob de Volkskrant 22 december 2016, p. 26):
Al in de eerste zin van Over de democratie in Amerika (1840) beschrijft Alexis de Tocqueville wat hem treft als het funderende principe van deze jonge democratie: de standsgelijkheid. In Amerika is het gelijkheidsbeginsel dat de Franse revolutionairen zo bloederig afdwongen echt in praktijk gebracht.
Mensen uit de Top 200, als jullie dat elitevijandige klimaat willen doen keren, maak dan duidelijk dat je op grond van je kwaliteiten tot de elite behoort - en schud die afgunstige blikken verder maar gewoon af. 'De mens raakt niet vernederd door het gebruik van de macht (...) maar door het gebruik van een macht die hij onrechtmatig acht', merkte Tocqueville al op.
Mensen uit de Top 200, als jullie dat elitevijandige klimaat willen doen keren, maak dan duidelijk dat je op grond van je kwaliteiten tot de elite behoort - en schud die afgunstige blikken verder maar gewoon af.
Maar als jullie stiekem zijn gaan geloven dat er voor jullie andere regels gelden dan voor het gewone volk, dan kennen jullie elkaar privileges toe. Dan installeren jullie weer standsverschil.
Daar leek het verdacht veel op toen jullie bonussen verdeelden terwijl de rest van de maatschappij bloedde. Zo'n soort elite verdient de volkse woede. Dus bestuurlijke elite: ben je van de kwaliteit of van de privileges? Laat maar zien.

Hersenbeest is meeslepend opgeschreven (Suzanne Weusten de Volkskrant 7 mei 2016 katern Sir Edmund p. 27):
In een meeslepend betoog wast Marjan Slob een groepje luidruchtige hersenwetenschappers de oren. Wij zijn niet ons brein, want hersenen denken niet, foetert de filosofe.
Hersenwetenschappers kunnen geen objectieve kennis vergaren over innerlijke ervaringen, betoogt Slob. Gedrag kun je observeren, gedachten zijn privé. Weliswaar kunnen scans de fysiologie van hersenprocessen in kaart brengen, maar daarna stuiten ze op de vesting van de binnenwereld. En daarom hebben ze de geesteswetenschappen nodig, die een verfijnd instrumentarium hebben ontwikkeld om de menselijke geest te onderzoeken. Kunstbeschouwers, filosofen en historici hebben een vocabulaire om begrippen als 'zelf', 'bewustzijn' of 'vrijheid' te duiden. Hersenwetenschappers zouden van deze taal moeten profiteren, vindt ze, in plaats van ze neerbuigend weg te zetten als 'subjectief'.
Dat hersenwetenschappers en geesteswetenschappers met een verschillend instrumentarium de van de mens kunnen begrijpen, beargumenteert ze aan de hand van specifieke vragen: wat is het verschil tussen brein en geest? Hoe kun je jezelf blijven en tegelijkertijd veranderen? Wat is bewustzijn?

‘Als dit een echte crisis was, zouden we iets hebben geleerd’ (Bert Wagendorp de Volkskrant 7 december 2021 p. 13-15):
In de coronacrisis kijkt iedereen voortdurend – ook hijzelf – naar cijfers en oplossingen, maar dat zou niet het enige moeten zijn, zegt Denker des Vaderlands Paul van Tongeren. En met een van die oplossingen, een vaccinatieplicht, ‘maken we onszelf tot tiran van de samenleving’.
Goed, maar wat moeten we met het antwoord?
‘Dit gaat over zelfkennis. De vraag waar zelfkennis goed voor is, is een vraag die een gebrek aan zelfkennis suggereert. Aristoteles zegt: de mens verlangt van nature naar kennis. Dan zeg je ook niet: waar is dat nou goed voor? Dan weet je niet hoe belangrijk het is dingen te leren kennen. Zelfkennis is toch voor de meesten van ons belangrijker dan te weten hoe een spike-eiwit eruitziet? Waarom weet iedereen dat nu? Omdat we de illusie hebben dat we daarmee iets kunnen doen. We zijn zo gefocust op de oplossing van het probleem, alsof het alleen maar gaat om het probleem weg te werken.’Denker des Vaderlands Wat is vriendschap, en bestaat er zoiets als een ideale vriend? (Brainwash Talks 1 augustus NPO2):
In navolging van Plato vraagt filosoof en Denker des Vaderlands Paul van Tongeren zich dat af.

Paul van Tongeren Leven is een kunst Over morele ervaring, deugdethiek en levenskunst
Deugdethiek gaat terug op de oudste theorie of filosofische benadering van de moraal, die van Aristoteles. In een mensenleven gaat het volgens hem om geluk: het hoogste goed is een geslaagd leven. Hierbij spelen deugden (houdingen; karaktertrekken) een centrale rol: moed, verstandigheid, maat en rechtvaardigheid. Van Tongeren laat zien hoe deze benadering in de loop van de eeuwen is uitgebreid en gecorrigeerd onder invloed van bijvoorbeeld de stoïcijnen, het christendom en Nietzsche. In deze inzichtgevende vergelijkende studie wordt een hoofdstuk gewijd aan de populaire filosofie van de levenskunst, waaraan de namen van Hadot, Schmid en Dohmen zijn verbonden. De gedachtegangen worden helder en toegankelijk uitgelegd, wat niet wegneemt dat een ingewikkelde en abstracte problematiek aan de orde is.

Autonomie klinkt mooi, maar hoe kun je echt zeker weten dat je wil sterven? (Paul van Tongeren Volkskrant 30 april 2021 p. 27-28):
Wanneer iemand zegt te willen sterven is dat een existentiële keuze, waarin altijd enige twijfel aanwezig is. Daarom is het nooit zo zwart-wit als de Coöperatie Laatste Wil stelt, betoogt Paul van Tongeren.
Als de mens wordt geleid door zijn verlangende natuur en door de wetten van de rede, kan hij zich weliswaar vergissen, maar niet tegen beter weten in handelen.
De monotheïstische religies kenden echter de ervaring van dat kwaad, ‘de opstand tegen God’. En om die te begrijpen was een herziening of uitbreiding van de Griekse psychologie nodig. In de Confessiones (‘Belijdenissen’) van Augustinus vraagt de kerkvader zich vertwijfeld af hoe het toch mogelijk is dat hij iets slechts doet zonder dat dat enig doel dient of ergens goed voor is. In die zoektocht ontdekt hij vervolgens de wil als het vermogen dat niet (zoals het denken en het verlangen) door iets wordt geleid, maar dat zichzelf leidt en bepaalt. De vrije wil die hier ‘ontdekt’ wordt, valt dus samen met de claim van autonomie. Willen is niets anders dan zelfbepaling. Het mag vreemd klinken in onze seculiere wereld, maar ons huidige begrip van de autonome vrije wil gaat terug op de religieuze ervaring van de zonde.
Extra probleem
Maar vooral: als we niet zozeer kiezen tussen verlangens die we nu eenmaal hebben, maar kiezen wie we willen zijn. We noemen dat ‘existentiële-keuzesituaties’. Diezelfde Augustinus die in zijn Confessiones de vrije wil ontdekte, maakt verderop in hetzelfde boek duidelijk dat in zulke situaties, waarin de wil zich niet kan laten leiden door het verlangen, maar het helemaal zelf alleen moet doen, onvermijdelijk de twijfel toeslaat.

Naïviteit is geen christelijke deugd (Volkskrant 1 oktober 2015 p. 22):
Door: Mgr. Gerard de Korte (bisschop van het bisdom Groningen-Leeuwarden) en Arjan Plaisier (scriba van de Protestantse Kerk in Nederland):
Bas van Bommel stelt in zijn stuk van 24 september een aantal kritische vragen bij de wijze waarop in naam van 'christelijke waarden' vluchtelingen die naar Europa en ook Nederland stromen, worden opgevangen. Wij zijn het met Van Bommel eens dat er kortsluiting kan ontstaan wanneer een christelijke notie als barmhartigheid als oplossing voor een uiterst ingewikkeld thema als de huidige vluchtelingencrisis wordt gepresenteerd.
De gelijkenis van Jezus over de barmhartige Samaritaan kan politici wel inspireren maar dicteert geen eenduidig beleid. Met alleen een sentimenteel appèl op barmhartigheid, komen we niet veel verder. Met oneliners evenmin. Ook niet met de oneliner 'eigen volk eerst' van Wilders. Daarom spreken we graag met twee woorden. Ook als het gaat om christelijke waarden. Etc.
Grenzen trekken
Wie de ruimte open wil houden, moet ook grenzen trekken en nee zeggen tegen een ideologie of tegen religieus fundamentalisme dat deze ruimte teniet wil doen. De regel over 'de tirannie verdrijven' staat in een volkslied dat geïnspireerd is door een christelijke levensovertuiging. Wij pleiten voor een principiële én realistische houding. Mensen in nood moeten worden geholpen, maar tegelijkertijd moet onze kostbare én kwetsbare vrijheid black%worden beschermd. Want naïviteit is geen christelijke deugd, ook als het gaat om de opvang van de huidige vluchtelingenstroom.

Harry Mulisch Het theater de brief en de waarheid Een tegenspraak
De schrijver zegt iets onmogelijks te hebben gewaagd. Het eerste en tweede deel kunnen niet samen waar zijn. Het zijn twee complementaire werelden die elkaar uitsluiten.[7] Maar misschien toont het wel de volledige waarheid. Maar de schrijver stelt wel ondubbelzinnig dat hij zijn eigen fantasie op het oorspronkelijke verhaal van Jules Croiset heeft losgelaten. Het is een literair verhaal. Maar Jules Croiset en zijn bewonderenswaardige vrouw leven beiden nog en worden bedankt voor hun medewerking. Harry Mulisch kreeg een afschrift van de politieverhoren. Na lezing van de tekst van het Boekenweekgeschenk heeft Jules Croiset nog enige waardevolle aanvullingen gegeven.
7) Let op de eerder besproken ‘coincidentia oppositorum’.

Van Maarten & muizen (Maarten 't Hart Volkskrant 27 maart 2020 p. V11):
Zo nu en dan verzoekt een filmploeg, in het kader van een tv-interview, om opnamen te mogen maken in de werkkamer – laatst nog bij het programma van Eus, over de dwarsdenkers. Wie ben ik om dat te weigeren? Maar als de leden van zo’n filmploeg dan een blik werpen in mijn werkkamer, zie je ze terugdeinzen. Komen dáár al die meesterwerken vandaan? Dat is toch geen werkkamer met allure, zoals de vorstelijke werkkamer van Adri van der Heijden of Harry Mulisch?
Vooral die bijbelverzameling is curieus. Waar is het goed voor, zeker als atheïst, om zo’n vijftig verschillende bijbels (en slechts één koran) in de kast te hebben in allerlei talen en vertalingen? Wordt ooit wel eens een blik geworpen in een van die bijbels? Nou en of, het is een groot genoegen het Woord te lezen in een taal die je niet beheerst. Omdat de bijbel erin is geramd weet ik wat er staat en kan ik dus, als ik de Schrift lees in een taal die mij vreemd is, toch vrij goed inschatten wat al die vreemde woorden betekenen. Natuurlijk, er is een grens aan; bijbels in vreemde lettertekens zoals het Russisch of Tamil kan ik niet lezen, maar de meeste Europese talen kan ik vrij goed volgen. Behalve Fins en Hongaars. Dat zijn hopeloze talen. Moet ik in quarantaine, dan kan ik maanden vooruit met mijn bijbels.
Rest de vraag natuurlijk waarom iemand die op de eerste verdieping van zijn huis riante vertrekken ter beschikking heeft om als werkkamer in te richten toch zo’n hol prefereert. Welnu, het antwoord is dat dit hol in de zomer koeler is dan enig ander vertrek in ons huis. In de winter is het hier wel vrij koud, maar een fleecevest is snel aangetrokken. Ach, het is zo prettig toeven in deze pretentieloze ruimte. Hier krijgt, om met Gerrit Achterberg te spreken, het ogenblik voldoende grootte en achtergrond, ten behoeve van de verbeelding.

Laat het ene Amerika het andere stikken? (Michael Persson Volkskrant 27 maart 2020 p. 4-5):
Het idee dat de president om hulp moet worden gevraagd – alsof federale hulp een persoonlijke gunst is – zou tot een paar jaar geleden belachelijk hebben geklonken, maar Trump zelf ziet de verhoudingen ook zo. ‘Het is geven en nemen’, zei Trump dinsdag tijdens een interview op Fox News over de gouverneurs die om hulp vragen. ‘Zij moeten mij ook netjes behandelen.’
Wat hij daar concreet onder verstaat is niet duidelijk. Maar eerder dit jaar twitterde Trump, de voor-wat-hoort-wat-president (Qui pro quo) die een impeachment aan de broek kreeg omdat hij een ‘favor’ van Oekraïne verlangde, nog dat New York rechtszaken tegen hem moest intrekken, met de suggestie dat hij anders vervelende maatregelen zou nemen.

Vergeet je niet te verheugen over het bestaan van een ‘Grunberg-universum’ van deze wereldburger (Onno Blom de Volkskrant 15 december 2021 p. 2):
Dat gelukkige toeval, die combinatie van talent, discipline en energie, aangevuld met een niet-aflatende nieuwsgierigheid die maakt dat er altijd méér van iets prettigs wordt aangeboden dan je ooit zou durven vragen, zou een bron van voortdurende vreugde moeten zijn. Vaak schiet vreugde erbij in, tijdgebrek waarschijnlijk. Je vergeet je te verheugen over de uitzonderlijkheid van iets wat alledaags lijkt, omdat er zo veel van is.
En dan, bij de toekenning van een oeuvreprijs bijvoorbeeld, herinner je je dat er nog een parallel heelal bestaat, waarin je eindeloos heen en weer kunt zweven tussen realiteit en fantasie, tussen analyse en overgave, tussen werkelijkheid en waarheid, en ook: dat zo’n plek er evengoed niet had kunnen zijn, en dat je dan nooit zou hebben geweten wat een armoe dat zou zijn geweest.

Seksuele studiereis (Arnon Grunberg de Volkskrant 7 december 2021 p. V10-11):
Wat betekent seksualiteit in een samenleving waarin iedereen min of meer toerist is?
Arnon Grunberg las het nieuwe boek Sekscultuur van filosoof Bettina Stangneth.
Niemand is het masker dat hij draagt
Hoe moeilijk het is om te worden wie je bent (een lichaam), blijkt uit de laatste paragraaf van het laatste hoofdstuk waarin ze schrijft dat wie een hooglied op de liefde aanheft het gevoel heeft afscheid te nemen van een wereld die niet liefheeft, oftewel van de wereld zelf.
‘Niemand is het masker dat hij draagt, hoe graag hij dat ook zou willen’, schrijft ze, zo terloops dat je er bijna overheen leest. Het masker beschermt ons echter tegen veel, ook tegen waanzin.
Uit Stangneths studie blijkt eens te meer dat wij talloze maskers tot onze beschikking hebben, maar geen enkel masker zit ons als gegoten. Dat geldt ook voor het eigen lichaam, een masker dat ons vooral tijdens intens genot en pijn eraan herinnert dat het veel meer is dan dat.

Een onderkoelde maar gepassioneerde academicus (Arnold Grunberg Volkskrant 27 maart 2020 p. V2):
Zijn studie Nihilisme en cultuur (1960), tevens zijn proefschrift, dat hij als volgt samenvat: dit boek ‘kan worden gelezen als een ingetogen polemiek tegen ware gelovigen van iedere overtuiging’, is vormend voor mij geweest.
Een paar keer heb ik Goudsblom ontmoet. Hij praatte zoals hij schreef en zo heeft hij volgens mij ook geleefd. Hij was een van de weinige mensen van wie ik het gevoel had dat hun beschaving niet geveinsd was, vermoedelijk omdat hij zelf niet zo erg in die beschaving geloofde.

Culturen ontmoeten elkaar niet – of toch wel? Belangrijke stap voorbij het vrijblijvende multiculturalisme (Heidi Muijen Civis Mundi Digitaal #63 augustus 2018):
Bespreking van: Edwin Hoffman & Arjan Verdooren, Diversity Competence. Cultures don't meet, people do. Bussum: Uitgeverij Coutinho, 2018.
Het boek betekent een belangrijke stap voorbij het vrijblijvende multiculturalisme. Daarom is het zeer te waarderen hoe de auteurs met het boek uitdrukking geven (en dit deels expliciteren) aan een filosofische en ethische stellingname van pluraliteit.
De kanttekening betreft de vraag of de openheid waartoe het TOPOI-model kan uitnodigen op basis van het oprekken van de notie van ‘normaliteit’ een ambivalentie inhoudt bij het maken van die insluitende beweging. Daarmee dreigt filosofisch gezien ‘het andere’ in het eigen kader te worden ingesloten en daarmee in zekere zin ontkend. Een vrijere vorm van inclusie gaat niet zozeer uit van het hanteerbaar maken van dimensies in communicatie (zoals het doel van het TOPOI-model is) maar richt zich op de kwaliteit van de relatie en van de ontmoeting. Inclusie betekent dan het open staan voor ‘het andere’ vanuit een niet-weten en een fundamentele gelijkwaardigheid, wat hier als een derde positie is benoemd en die wellicht makkelijker in andere media dan in de taal tot uiting kan komen.
In andere bijdragen aan dit tijdschrift heb ik een poging beschreven hoe deze weg zowel filosofisch als in verschillende media vormgegeven zou kunnen worden op basis van het Rad van interculturele levenskunst.

Nzume en de wenende witte mensen (Asha ten Broeke de Volkskrant 5 mei 2017 p. 25):
Ik had gehoopt dat wij, witte mensen, daar inmiddels voor open zouden staan. Het racismedebat is tenslotte al even gaande. Dat er systematische ongelijkheid bestaat en wit privilege waar wij van profiteren, is genoegzaam bekend. Dat witte mensen een demografische groep zijn die je als zodanig kunt aanspreken op onrecht: idem dito. Je zou dus denken dat we een boek daarover ondertussen met enthousiasme of op zijn minst met enige elegantie kunnen ontvangen.
Ik verwonder mij over deze commentaren, omdat ze op een subtiele manier met zichzelf in tegenspraak zijn. Deze critici reppen niet over macht - waar Nzume dat steeds wel doet - en ontkennen daarmee dat die een belangrijke rol speelt bij racisme. Maar tegelijkertijd benadrukken ze, door de woorden die ze gebruiken om Nzume weg te zetten en te kleineren, dezelfde machtsverhoudingen tussen witte en zwarte mensen, die ze onbesproken laten. Ze hebben het niet over wit privilege, maar tegelijkertijd proberen ze met elke zin vast te houden aan het privilege om het racismedebat op hun voorwaarden te voeren.
Het is precies deze dynamiek die Nzumes boek HALLO witte mensen zo relevant maakt. Al zullen er natuurlijk altijd wenende witte mensen zijn bij wie een blik in de spiegel vooral leidt tot zelfmedelijden.

Levenskunst & Levensgeluk XI: Een Rad van interculturele levenskunst! (Heidi Muijen Civis Mundi Digitaal #56, maart 2017):
Inleiding
In het elfde deel schets ik een Rad van interculturele levenskunst als richting waarin interculturele deugden en praktijken ontwikkeld kunnen worden, bij wijze van voorlopig antwoord op de vraag van deze reeks.
Dit Rad schetst verschillende elementaire wegen van wijsheid naar een transculturele ofwel elementaire grondhouding van openheid en verbinding. Het Rad draait rond een spil van medemenselijkheid en onbaatzuchtige liefde, de quintessence, de liefdevolle bereidheid tot ontmoeting en dialoog. Die spil lijkt me het hart te vormen van diverse wijsheidstradities met rituele praktijken (van yoga, gebedsvormen, sjamanisme, meditatie en mindfulness). Alsook van vormen van deugdethiek, steeds met een couleur locale van de betreffende cultuur en tijd.
Het Rad van interculturele levenskunst geeft met de symboliek van de vijf elementen een interpretatiesleutel hoe het elementaire te herkennen in cultureel en historisch gekleurde verhalen, rituelen, praxis en visies. Het elementaire kan worden ontsloten door zich voorbij fricties en tegenstellingen op het oppervlakte niveau van (collectieve) meningen en belangenstrijd toe te wenden naar een dieptedimensie van liefdevolle wijsheid en medemenselijkheid (de naaf van het Rad). Tegelijkertijd zijn verschillen tussen mensen, culturen en wijsheidstradities onmiskenbaar. Vanuit het centrum en de quintessence uit gezien, draaien deze rond de spil van liefdevolle wijsheid en geven kleur en vorm aan wat mensen met al het leven en met elkaar verbindt.
Een uiterlijke en een innerlijke weg
De opvatting van recht en onrecht, van goed en kwaad, kunnen we op verschillende wijzen onder verschillende volkeren vinden, maar in de liefde verenigen wij ons allen, hetzij Oost of West, Noord of Zuid.

Niets te verbergen en toch bang of 'Ik walg niet meer zo van mezelf als vroeger' (Wilma de Rek interviewt Arnon Grunberg Volkskrant 19 november 2016 bijlage Sir Edmund p. 18-19):
Grunberg deelt zijn fascinatie voor schaamte met socioloog Joop Goudsblom (1932), met wie hij bevriend is en die eens schreef dat de schaamte bij Grunberg zo diep zit 'dat hij uitzonderlijk ver durft te gaan om die schaamte te trotseren'.
'Goudsblom had vroeger een schaamteclubje waar ook psychiater Louis Tas deel van uitmaakte. Toen ik de leeftijd bereikte waarop ik daarbij had gekund, was Tas al dement, niet lang daarna is hij gestorven. Maar schaamte is inderdaad een belangrijk thema. Een psychiater zei laatst tegen me: jij schrijft dingen op die sommige mensen pas durven te vertellen als ze in therapie zijn.'
Volgens Goudsblom is het gekke aan schaamte het dubbele: Je wilt jezelf verbergen, maar doet het tegenovergestelde en maakt jezelf juist zichtbaar. Laat jij daarom je intiemste zelf zo gemakkelijk zien?
'Ik ben aan toneel gaan doen om die schaamte te overwinnen, ermee te spelen. Toneel was mijn redding, een manier om op een gecontroleerde manier alles te laten zien. Schrijven is dat ook. Daar kan het. Dat deze brieven nu in een boek staan, heeft ook iets veiligs, de boekvorm schept afstand.'

Waarom filosoferen we eigenlijk? (Giovanni Rizzuto Civis Mundi Digitaal #37, 16 mei 2016):
De hier te bespreken boekjes van Lyotard en Nagel zijn daar voorbeelden van. Inhoudelijk gaat het in de wijsbegeerte om de meest omvattende en fundamentele vragen, zo veel is wel zeker. Maar zelfs over welke vragen fundamenteel zijn, bestaat weer discussie. Bovendien worden mogelijke antwoorden systematisch onder curatele gesteld vanuit een gevoel van voorbehoud. Een dergelijke bescheidenheid lezen we bijvoorbeeld bij Nagel in zijn inleiding wanneer hij zegt : ‘Ik zal dus proberen de vragen onbeantwoord te laten, maar ook als ik wel zeg wat ik denk, hoeft niemand dat voetstoots aan te nemen…’.

Een heuse gotspe (Pieter Spierenburg, emeritus hoogleraar Erasmus Universiteit Volkskrant 8 maart 2016 p. 22)
Met interesse begon ik aan het interview door Wilma de Rek met Carel van Schaik en Kai Michel, auteurs van Het Oerboek van de Mens (Sir Edmund, 5 maart). Echter, ik las bijna alleen maar overbekende zaken waarover tientallen wetenschappers zich reeds hebben uitgelaten: over de godsdienst als reactie op de agrarisering, over de agrarisering als lotsverslechtering van mensen waarbij er toch geen weg terug was, en zo veel meer. De grootste gotspe werd bewaard tot het eind: 'Waarom is niemand eerder op dat idee gekomen?', vraagt de interviewster. Het antwoord: 'Het kan toch niet zo zijn dat wij de eersten zijn? Maar ik geloof dat het echt zo is.' Heren, lees de werken van Joop Goudsblom, Yuval Harari en vele anderen en ga u schamen!

Essay De zwarte onderkaste in de VS (en Nederland)
‘Zie je wel, ze bakken er niks van’ (Abram de Swaan De Groene Amsterdammer 29 oktober 2020 p. 76-79):
In Caste: The Lies that Divide Uskarakteriseert Isabel Wilkerson de VS als een kastensamenleving waarin zwarte mensen de onderkaste vormen. Deze typering is al oud, toch geeft Wilkerson een geslaagde analyse van Amerika’s raciale onderbuik.
De meest recente en meest geslaagde analyse van de raciale onderbuik van Amerika komt van Isabel Wilkerson, Caste: The Lies that Divide Us. Zelden is een boek al bij verschijnen met zoveel lof ontvangen. Op de voorpagina van The New York Times (waarvan Wilkerson sinds jaren vaste verslaggever is) schreef de recensent: ‘Meteen al een Amerikaanse klassieker (…) Bij de eerste bladzijden stonden mijn nekharen recht overeind en dat gevoel ging niet meer weg.’ Daar doe je het voor.

Economie Betreurenswaardigen (Ewald Engelen De Groene Amsterdammer 29 oktober 2020 p. 9):
Vier jaar lang, aldus Thomas Frank, hebben The Washington Post en The New York Times vrijwel elke dag drie tot vier opiniestukken afgedrukt waarin de monstruositeiten van Trump in steeds schrillere bewoordingen werden aangeklaagd. En elk jaar werd daaruit de meest creatieve invectievenstapelaar gekozen en gevierd als beste journalist van het land. Weg was de zoektocht naar de oorzaken van het ongenoegen dat Trump had geopenbaard. Weg was de zoektocht naar het antwoord op de vraag uit welke afgronddiepe kloof tussen volk en elite Hillary Clintons ‘deplorables’ was komen opborrelen.
En, zoals gezegd, dat is onder de columnisten en commentatoren van The New York Times en The Washington Post niet anders: vier jaar lang heeft men zich met een bijna neurotische verbetenheid gespiegeld in een man die nooit president had mogen worden en het toch werd. En zoals iedereen weet: wie zich in een ander spiegelt, spiegelt zich zacht. Zeker als die ander Trump heet. Ik hou mijn hart vast voor wat vier jaar Biden voor de gemoedstoestand van de betreurenswaardigen gaat betekenen.

Economie Het volk, nee (Ewald Engelen De Groene Amsterdammer 27 augustus 2020 p. 9):
Tegen de achtergrond van de rol die de faux pas van Hillary Clinton, die laagopgeleide witte mensen ‘deplorables’ had genoemd in de verkiezingsstrijd met Trump, speelde, was het een profetisch boek.
En nu ligt er The People, No.
Ook voor Nederland is Franks boek relevant. Ook hier werden linkse emancipatiepartijen vooral partijen van, voor en door academisch geschoolde professionals. En ook hier worstelen linkse partijen met de spanning tussen democratie en technocratie; zie de sacralisering van het OMT in coronatijden door ook de linkse oppositie. Zie de gewilligheid waarmee ook linkse oppositiepartijen hun programma’s laten doorrekenen door het CPB.
Met het afscheid van directe democratie, gekozen burgemeester en referendum door D66 en de steun van zowel D66, GroenLinks en PvdA voor verdere, ontdemocratiserende Europese integratie, geven zij er blijk van zich er terdege van bewust te zijn dat de eigen achterban in een land waar maar vijftien procent van de bevolking een universitaire graad heeft per definitie een minderheid is en beperkingen op de volkswil van de meerderheid dus nodig zijn om de eigen privileges te beschermen.
Dat is de kern van Franks boek: het elitaire anti-populisme van links is ten diepste ondemocratisch.

De ontmanteling van het Amerikaanse milieubeleid
Terug naar de tijd van brandende rivieren? (Jaap Tielbeke De Groene Amsterdammer 29 oktober 2020 p. 56-61):
Milieubescherming is geldverspilling, riep Donald Trump al tijdens zijn eerste presidentscampagne. Met zijn afbraakbeleid dreigt hij alle successen van het Environmental Protection Agency teniet te doen. Tot grote frustratie van (oud-)werknemers van de milieuwaakhond.
De vervuiling is misschien minder zichtbaar dan vijftig jaar geleden, maar de noodzaak van het beschermen van de natuur en de volksgezondheid is nog steeds onverminderd groot. Die opdracht wordt alleen niet gemakkelijker door het almaar krimpende budget – want hoewel de meest draconische bezuinigingsvoorstellen van Trump door het Congres zijn getemperd, heeft het EPA, gecorrigeerd voor inflatie, de helft minder te besteden dan in 1980 onder Ronald Reagan, toch al een president die weinig ophad met het milieu. Om de taken fatsoenlijk uit te voeren moet er dan ook flink wat geld bij, vinden de briefschrijvers.
Bij een overwinning van Joe Biden ziet de toekomst voor de EPA’er er ineens helemaal anders uit. Dan kunnen de brokstukken van het tijdperk-Trump worden opgeveegd en de herstelwerkzaamheden beginnen. Hoe snel dat gaat, zal afhangen van Bidens ambities en prioriteiten, maar met een president die op z’n minst bereid is te luisteren naar de wetenschap kunnen al die toegewijde idealisten straks hopelijk weer doen waarvoor ze ooit zijn aangenomen: to make America healthy again.

De waakhond dreigt een melkkoe te worden (Koen Haegen Volkskrant 29 oktober 2020 p. 23):
De waakhond dreigt te verworden tot melkkoe. Met een mecenas met zulke diepe zakken blijft een faillissement van een grote instelling als Deutsche Bank ondenkbaar. Misschien is dat wel de toekomst. Onder de vlag van het staatskapitalisme kruipen overheden en hun bedrijfsleven over de hele wereld nog dichter tegen elkaar aan. De vraag is alleen of Europa geen nuttiger bestemming kan bedenken voor die miljarden dan het wanhopig overeind houden van de oude status quo.

Klop op de deur (Sander van Walsum Volkskrant 29 oktober 2020 p. 25):
Een avondlijke actie van boeren bij de voordeur van een politicus is per definitie niet ludiek.
Het zou er gemoedelijk aan toe zijn gegaan, dinsdagavond bij het huis van Rob Jetten, fractievoorzitter van D66 in de Tweede Kamer. Vijf boeren, getooid met het logo van de Farmers Defence Force (FDF), boden Jetten - die na een positieve coronatest in quarantaine zit - een doos met ‘gezonde producten’ aan. Een ‘ludieke actie’, meenden de gulle gevers. En ook Jetten wilde best aannemen dat ze ‘geen kwaad in de zin’ hadden.
Vooralsnog oogsten radicale actievoerders maar zelden bijval van het grote publiek. Ze brengen de democratische rechtsstaat echter onberekenbare schade toe. Wie gehoord wil worden, meent zich van grensverleggende actiemiddelen te moeten bedienen. Op het Plein en het Binnenhof, het veronderstelde machtscentrum, gaan alle remmen los. En de politici die worden geacht in gesprek te gaan met de burger, zullen steeds meer de neiging krijgen zich van de burger af te schermen. Gesteld dat zij überhaupt nog in de politiek of het openbaar bestuur werkzaam willen zijn.

Op donderdag 29 oktober zet Red Hat de paywall van Trouw open en zijn alle artikelen één dag lang gratis (en dit is waarom)
Mensen zijn van nature egoïstisch? Beschaving is maar een dun laagje vernis? Klopt allemaal niet, stelt publicist Rutger Bregman in zijn boek ‘De meeste mensen deugen’. Zeker: wreedheid en egoïsme bestaan, maar meestal zijn we eerlijk, open en geneigd tot samenwerken. Het zijn net die eigenschappen die de menselijke soort zo succesvol maken.
Jan Wildeboer had het niet beter kunnen verwoorden. Wildeboer, alias ‘that open guy’, werkt voor Red Hat. Deze multinational met 16.000 medewerkers ondersteunt bedrijven en organisaties die met opensourcesoftware werken, zoals Linux. Open source is publiek toegankelijk, zodat programmeurs en IT’ers van over de hele wereld de software kunnen bekijken, aanpassen, verbeteren en gebruiken. Door al die talenten en ideeën te bundelen, verloopt de ontwikkeling snel, efficiënt én gratis.

Schandpaal (red. van de Stadspartij 1 december 2007 over onderwijsvernieuwingen):
Wethouder van buiten Purmerend met ‘ballen’ gezocht
Het scholierenprotest beheerst het nieuws. Wie het parlementaire onderzoek volgt over het onderwijsbeleid van achtereenvolgende kabinetten, snapt niet dat de vlam al niet eerder in de pan is gevlogen. Het onderwijs is al zolang ik weet het speelterrein voor hobbyende politici. Dat ik na al die veranderingen in het onderwijs nog een redelijk leesbaar stukje schrijfwerk kan leveren, mag best als een wonder worden gezien. Voor zover ze nog leven komen bij de verhoren alle spelers langs die hun eigen ambities en/of van hun achterban boven het belang van goed onderwijs stelden en nog stellen. Ik verras u op een feest der herkenning: Jo Ritzen, Jaques Wallage, Tinneke Netelenbos, Sharon Dijksma, Jos van Kemenade, Jacques Tichelaar (allen PvdA). Voorts Maria van der Hoeven, Wim Deetman, Chris van Veen (de CDA-ers) en Nel Ginjaar-Maas, Loek Hermans (VVD). Vroeger zette je de slechtste voetballer op doel en werd de slechtste minister het departement van Defensie toebedeeld. Wie dit rijtje ziet weet dat het onderwijs gaandeweg het werkgebied van de slechtste in de klas is geworden.
Voor de TV volg ik de openbare verhoren alsof het een goede dramaserie van de BBC is. Een paar keer liet ik me zo meeslepen dat ik de neiging kreeg om met eieren te gaan gooien. Gelukkig wist mijn vrouw dat te beletten, het zou immers niet de schandpaal zijn maar onze beeldbuis die het dan zou moeten bezuren. Goeie actie dus van die scholieren met die eieren, nu alleen nog raak gooien. Marja van Bijsterveldt (CDA) is nu de aanspreekbare bewindsvrouw. Ik zag haar op TV een knipoog maken naar scholieren en iets zeggen van: “ga maar weer lekker leren in de klas.”
Die snapt er dus nog minder van dan haar voorgangers. ‘Waar zijn de eieren!’
Een andere CDA-er, kamerlid Ruud van Heugten, weet te beweren dat er geen woningnood is. In het rijtje: leugens, statistieken en CDA-ers kan ik dat wel plaatsen. Ruud telt namelijk alle huizen in Nederland, inclusief hutjes, stallen en kippenhokken bij elkaar op en deelt die door het aantal huishoudens. Ziet u zichzelf al in Groningen wonen en in Rotterdam werken? En zo’n minkukel bestuurt mee aan ons welbevinden. ‘Waar zijn de rotte eieren!’
Nu is dit nog onschuldig en kun je er ergens wel om grinniken. Anders is het met de Nijmeegse PvdA-wethouder Paul Depla. Die heeft, zo lees ik in de media, in het fietsenhok van het stadhuis met VVD-er Jolanda van Veluw orale sex gehad. Pijpen heet dat in de volksmond. De bewakingscamera’s zorgden ervoor dat het werd vastgelegd en zo bekend werd als de fietsenhok affaire. IJlings werd later gezegd dat de beelden waren gewist, boze tongen beweren door de Nijmeegse burgemeester Thom de Graaf (D66) zelf. Jolanda van Veluw van de gemeente Nijmegen bekende en is hevig geëmotioneerd uit de VVD-fractie gestapt. Ze blijft in de gemeenteraad, maar niet voor de VVD. Paul Depla houdt zijn mond en blijft gewoon zitten.
Er is veel veranderd met de moraal in de PvdA sinds het vertrek van Rob Oudkerk en de bekering van het voormalige lid van de Satanskerk Karina Schaapman tot PvdA raadslid. Er is natuurlijk wel een in het oog springend verschil. Oudkerk was uit op bevrediging van zichzelf en Schaapman kreeg de heilige geest, maar Depla deed zijn politieke plicht. Hij verzwakte een politieke tegenstander, dat zal hij intern ook wel als argument aanvoeren. ‘Rotte eieren en rotte tomaten lijken me passen voor hem.’ En in Purmerend? Daar werken de camera’s niet dus valt er ook niets opwindends mee te zien.
De politici zijn bovendien braaf en komen bij ons niet verder dan het overtreden van de leerplichtwet (PvdA praatjesschrijver Jos Lutz) of als recidivistische snelheidovertreder ( de voormalige PvdA ‘online minister’ van Buitenlandse Zaken Berent Daan).
Het wachten is dan ook op de wethouder van buiten Purmerend die in dat gezapige gedoe verandering kan brengen. Dan bedoel ik natuurlijk niet één uit een aangrenzend dorpje, maar een echte bijzondere kanjer. Van mijn betrouwbare bron heb ik vernomen dat de PvdA coryfeeën Oudkerk, Schaapman en Depla er wel oren naar hebben. Ik voorspel goede zaken voor de Purmerendse eier- en groentehandel!

Sheila Sitalsing, Aukje van Roessel en Rosa van Gool signaleren, Sheila respectievelijk in haar column Oog en naald (Volkskrant 26 maart 2020 p. 2) en Aukje en Rosa in de De Groene Amsterdammer 26 maart 2020 het dilemma dat het voor politici vrijwel onmogelijk is geen vuile handen te maken.

Verlossing is aanstaande (Hans Bouman Volkskrant 16 november 2019 Boeken p. 9):
J.M. Coetzee sluit zijn Jezustrilogie briljant af. Met Don Quichot in de hand ontpopt hoofdpersoon David zich tot een ware messias, die nog lang zal voortleven.
De dood van Jezus is te interpreteren als een roman over het ontstaan van religie. Er zijn onbeantwoordbare vragen die beantwoord dienen te worden. Waar de messias die onvoldoende geeft, schieten zijn volgers en evangelisten te hulp.
In de briljante afronding laat Coetzee twee kinderen hun oordeel geven over de roman Don Quichot, die ze bij de bibliotheek hebben geleend. Het eerste kind zegt: ‘De boodschap van het boek is, we moeten naar Sancho luisteren want hij is niet degene die gek is.’ Het tweede kind zegt dat de boodschap van het boek is dat Don Quichot doodging zodat hij niet met ‘Dulcania’ kon trouwen.
In Coetzees context zijn deze twee evaluaties evenzovele geselingen voor het begrip religie.

Studiogeleerde (Patrick van IJzendoorn interviewt David Starkey Volkskrant Magazine 16 november 2019 p. 66-70):
De historicus David Starkey schuwt tv niet. Hij debatteert er naar hartelust maakt programma’s en documentaires. Een verteller van de oude stempel.
‘De verschillen tussen eiland en vasteland zitten in kleine dingen,’ doceert hij, ‘wij zetten het huisnummer voor de straatnaam, omdat wij inductief denken; jullie zetten hem erachter, omdat jullie deductief denken. Het gaat terug naar de oude Grieken, Plato tegen Aristoteles. Heb ik gelijk of niet?’
Starkey haalt het boek tevoorschijn en wijst trots op de tekst die de eerste bladzijde siert. ‘Castle Street School. Cecily Jefferys Prize 1956. David Starkey for Enviromental Studies’.
‘Daarmee is alles begonnen.’
Steden: Cambridge en Londen
‘Begin jaren zeventig maakte ik de overstap naar de London School of Economics and Political Science. In de hoofdstad ontmoette ik een antiquair die me het belang van voorwerpen duidelijk maakte bij geschiedschrijving, een andere leermeester. Londen was niet alleen een intellectuele verrijking maar ook een persoonlijke bevrijding. Er ontstond in die tijd een bruisende homoscene. Veel tijd bracht ik door in nachtclubs en op Hampstead Heath. De Heath, my dear, dat was een oneindige Midsummer Night’s Dream.’
CV David Robert Starkey
Geboren 3 januari 1945 in Kendal 1977: Televisiedebuut bij Behave Yourself
1984: Speelt in het docudrama The Trial of Richard III
1984: Treedt toe tot Royal Historical Society
1985: Debuteert met boek This Land of England
2002: Ontvangt twee miljoen pond voor 25 delen Monarchy
2003: Schrijft bestseller met The Six Wives: the Queens of Henry VIII
2003 Luncht net koningin Elizabeth II na cureren expositie over Elizabeth I
2007: Krijgt de titel Commander of the Order of the British Empire
2009: Presenteert Henry: mind of a tyrant
2011: Geeft geschiedenis aan Jamie’s Dream School, Olivers tv-programma om leerlingen met lage cijfers op te lappen
2011: Presenteert Kate and William: Romance and the Royals
2012: Geeft lezingenreeks over de monarchie onder de titel Head of our Morality 2016: Publiceert The Magna Carta: the true story behind the charter
2017: Presenteert Reformation: Europe’s Holy War

In de wereld Elizabeth passeert Victoria Londen – Wat heeft Elizabeth uitgespookt in de 63 jaar dat ze op de troon heeft gezeten? (Patrick van IJzendoorn De Groene Amsterdammer 9 september 2015):
Deze vraag stelde David Starkey. Volgens de controversiële historicus heeft ze al die tijd niets gedenkwaardigs gedaan. ‘Ze zal haar naam niet verlenen aan een tijdperk. Of, naar ik vermoed, aan wat dan ook.’ Onze Elizabeth, zo schreef de Tudor-kenner, is een pragmaticus die vooral op de koninklijke winkel heeft gepast. Dat lag anders met haar beroemde vrouwelijke voorgangers Elizabeth I en Victoria, naar wie beiden een tijdperk is vernoemd.

De literaire roman als praktische filosofie, deel 1 (Helena Bloem Civis Mundi Digitaal #57/58 april 2018/mei 2018):
Bespreking van: Jeroen Vanheste, Denkende Romans.
Slotopmerkingen deel 1
Samenvattend zien we bij deze eerste zes schrijvers, die Vanheste in zijn boek bespreekt, dat zij vooral het humanistische mensbeeld in hun werk centraal stellen. Bij Tolstoj waren dit zingevingsvragen met aandacht voor aspecten als goed en kwaad, God en de goddelijke macht. Uiteindelijk blijft het bij hem toch onduidelijk hoe alles dan wèl zou moeten. Hij signaleert en bekritiseert wel, maar draagt geen daadwerkelijke oplossingen aan. In het verhaal van Cervantes over Don Quichot is met name diens liefde voor Dulcinea belangrijk als thema van de geïdealiseerde, platonische liefde. Idealistische liefde hangt samen met en is afhankelijk van iemands mensbeeld. De idealistische Don Quichot beseft immers heel goed dat zijn mooie Dulcinea alleen in zijn verbeelding bestaat. Daarom kan men het verhaal van Don Quichot in een bepaald opzicht als realistisch beschouwen, waarbij uiteindelijk het idealisme over het realisme triomfeert.
De humanistische visie van de mens als een verhalen vertellend en zichzelf interpreterend wezen is het thema van de bespreking van de zesdelige TV-serie The Singing Detective van de Britse televisie- en toneelschrijver Dennis Potter.
In deel 2 van deze boekbespreking zal ik nader ingaan op de andere zes schrijvers die Vanheste in zijn boek behandelt en die op verschillende wijze ook een humanistisch mensbeeld laten zien, maar dan in het bredere perspectief van sociale en (Westerse) maatschappelijke cultuurkritiek. De literaire roman als praktische filosofie, deel 2 (slot)
Slotopmerkingen
In zijn inleiding verantwoordt Vanheste duidelijk zijn keuze van de hierboven besproken twaalf schrijvers. Een keuze die kleurrijk geschakeerd is, zowel voor wat betreft de nationaliteiten van de auteurs als wel het feit dat het niet alleen over romans gaat, maar ook over een dichtwerk (The Waste Land van Eliot) en een televisieserie (The Singing Detective van Potter). Ook de volgorde waarin de schrijvers aan de orde komen geeft vorm en samenhang aan de opbouwende lijn van Vanhestes betoog, te vergelijken met bij elkaar passende kralen aan een kralensnoer. Haal je er echter eentje tussenuit, dan is het verband zoek en de ketting stuk. (7) Dat is de reden waarom ik in deze boekbespreking aan elke schrijver ruime aandacht heb besteed. Sla ik er eentje over, dan laat ik als het ware een kraal vallen en gaat het verband tussen al deze schrijvers verloren.
Eenduidig bij alle twaalf hierboven besproken auteurs is de nauwe relatie tussen literatuur en (humanistische) filosofie. Zo is de ene meer individueel idealistisch gericht (o.a. Vestdijk), de ander meer Europees humanistisch (o.a. Mann). Bij de een is een zoektocht te zien naar zingevingsvraagstukken (Tolstoj), bij de ander is sprake van een Bildungsroman, waarbij de hoofdpersoon na veel omzwervingen uiteindelijk zijn bestemming vindt (Proust, Bellow). Weer een ander laat een cultuurkritiek zien (Eliot, Broch), of een hoopvol optimisme met een vleugje ironie (Kundera), of heeft een somber en donker mensbeeld (Houellebecq). Maar allemaal hebben ze een ding gemeen: ze vinden dat de roman heel goed uitdrukking kan geven aan filosofische ideeën, waardoor deze kan bijdragen aan een beter inzicht in menselijke en maatschappelijke processen.
Het aardige van zijn boek is dat Vanheste bij zijn onderzoek ook parallellen trekt met de biografische achtergronden van de auteurs en hun werk en deze binnen een bredere literaire en filosofische context plaatst. Daartoe maakte hij niet alleen gebruik van de primaire bronnen, het literaire werk zelf, maar raadpleegde hij ook brieven, essays, toespraken, interviews en dagboeken, met daarnaast recente filosofische en literatuurwetenschappelijke onderzoeken. Ondanks deze indrukwekkende hoeveelheid informatie en het hoge literatuurwetenschappelijke en filosofische gehalte is Denkende Romans een heel plezierig boek om te lezen.
Er is echter in dit veelomvattende boek een ding wat ik jammer vind en enigszins mis. Het is mij opgevallen dat Vanheste geen enkele vrouwelijke schrijver nader heeft besproken. In zijn uitvoerige, inleidende eerste hoofdstuk noemt hij slechts terloops o.a. Iris Murdoch en Virginia Woolf. Hij gaat echter niet nader in op hun werk, noch vermeldt hij of deze of andere vrouwelijke schrijvers wel in meer of mindere mate een humanistische visie hebben en zo ja, op welke wijze zij filosofie en literatuur met elkaar in hun werk verbonden zouden kunnen hebben. Hij geeft ook niet aan wat überhaupt de reden is, dat hij geen vrouwelijke auteurs in zijn boek heeft opgenomen.

Herkent u dat gevoel? (Patricia van Bosse Civis Mundi Digitaal #40 oktober 2016):
Verlichtingservaringen bij Nederlandse dichters
Als het gevoel van transcendentie zich aandient, kan de gewone structurering van de werkelijkheid veranderen of zelfs verdwijnen. Dit is prachtig beschreven in het gedicht Uittocht van Vasalis. Zij gebruikt symbolische beelden om heel liefdevol het wegvallen van elementen uit haar innerlijk te beschrijven.
De koningen, de slaven, de paarden verdwijnen door de sluis der poorten. Alleen haar hart blijft. Dan verdwijnt ook de poort en zij staat alleen zoals een stamper van een bloem. De laatste regel Kom! Lopende op blote voeten, is een verwijzing naar woorden uit de Bijbel (Exodus 3). Mozes moet zijn sandalen uitdoen als hij het goddelijk vuur nadert in de brandende braambos. Als alles is weggevallen laat het grootse zich zien.

De exodus was geen uittocht (Marcel Hulspas Volkskrant 4 november 2006):
De hele omschrijving van de dwangarbeid die het volk zou hebben verricht, lijkt eerder geïnspireerd op de Babylonische dan op de Egyptische praktijk. Egyptische teksten vermelden de aanwezigheid van dwangarbeiders uit Azië, veelal inwoners van Kanaän die naar Egypte waren gebracht, of krijgsgevangen soldaten, maar deze werden te werk gesteld in de steengroeven. Volgens Exodus maakten de Israëlieten bakstenen uit klei en stro, en dat nu is typisch Aziatische slavenarbeid.
Het grootste probleem met de theorie dat Ramses II de farao van de uittocht was, is dat de Egyptische bronnen uit die tijd zwijgen als het graf.
Geen uittocht uit Egypte, geen veertig jaar door de woestijn, geen heroïsche verovering van het Beloofde Land. Spijtig voor wie de Bijbel letterlijk neemt, maar het Boek der Boeken staat vol mythen.
De auteurs van de Bijbel wilden Israël een grootse geschiedenis geven, passend bij Gods uitverkoren volk. Het verhaal van de uittocht uit Egypte is in deze geschiedenis het hoogtepunt. Wie dat verhaal louter als historisch relaas leest, heeft de Bijbel niet begrepen. 151: Terwijl een trend van de evolutie loopt in de richting van een toenemende zelfstandigheid en capaciteit, worden deze eigenschappen gewonnen ten koste van een grotere kwetsbaarheid. Denk maar eens aan de kwetsbaarheid van een mens vergeleken bij die van een amoebe! Een belangrijke implicatie van het diagram op blz. 145 ('Hoofdroute'), dat we als voorbeeld hebben gebruikt, is de onderlinge afhankelijkheid van de fysieke, biologische en sociale (met inbegrip, waar het de mens betreft, van de psychologisch-cultureel-spirituele) niveaus van bestaan.

Van der Leeuw-lezing 2022 wordt uitgesproken door Susan Neiman (Chris Buur de Volkskrant 28 augustus 2022 p. V2):
De Martinikerk in Groningen is in november voor de filosoof met een bijzondere belangstelling voor het kwaad en, in verband daarmee, voor het volhouden van je idealen.

De eerste op 23 september 1983 gehouden Van der Leeuw-Lezing Een onderzoek naar de koppige dwaasheid van regeerders door Barbara Tuchman:
Door Plato zijn er al voorzetten gedaan, een uitverkoren klasse tot beroepsbestuurders op te leiden. In een rechtvaardige maatschappij zouden dan mensen uit de heersende klasse bij de verstandigen en wijzen in de leer moeten om in de kunst van het regeren onderricht te krijgen.
Het Meta-leren heeft op survival of the fittest, de waarden en normen betrekking.
In de op 30 oktober 2009 gehouden Van der Leeuw-Lezing haalt Alain de Botton een oud paard van stal.

Anna Lemkow boek Het Heelheidprincipe
Hoofdstuk 6 Het biologische domein
De aarde als levend wezen (p. 143):
Biologische data: holisme is overal
150: Evolutionaire [vooruitgang] naar hoge organisatieniveaus heeft als voordeel dynamiek en autonomie… [het nadeel] is toenemende kwetsbaarheid. De lichaamstemperatuur van zoogdieren ligt bijvoorbeeld dicht tegen de bovengrens aan van voor de meeste levende vormen van protoplasma toelaatbare temperaturen. Ook worden de overlevingskansen op dramatische wijze verkleind: terwijl een koudbloedig organisme een groot aantal temperaturen kan verdragen, moeten warmbloedige dieren in staat zijn hun lichaamstemperatuur te houden binnen een paar graden van de norm, of ze gaan te gronde. De biologische evolutie gaat in de richting van steeds dynamischer en autonomer soorten. Tegelijkertijd gaat ze in de richting van soorten die uiterst complex en kwetsbaar zijn, gedwongen om zich te verlaten op delicate overlevingsfuncties die bij de hogere soorten niet alleen genetisch gecodeerd en overgeërfd gedrag omvatten, maar ook ervaring die in het leven van het individu vergaard is. Ervin Laszlo88
151: Terwijl een trend van de evolutie loopt in de richting van een toenemende zelfstandigheid en capaciteit, worden deze eigenschappen gewonnen ten koste van een grotere kwetsbaarheid. Denk maar eens aan de kwetsbaarheid van een mens vergeleken bij die van een amoebe! Een belangrijke implicatie van het diagram op blz. 145 ('Hoofdroute'), dat we als voorbeeld hebben gebruikt, is de onderlinge afhankelijkheid van de fysieke, biologische en sociale (met inbegrip, waar het de mens betreft, van de psychologisch-cultureel-spirituele) niveaus van bestaan.
III HET SPIRITUELE DOMEIN
Hoofdstuk 11 De wereldreligies: Constanten en varianten (p. 242):
Het symbolische karakter van heilige geschriften betekent dat ze niet gewoon letterlijk genomen moeten worden. Het bijbelse verhaal van de Exodus, het verhaal van de reis naar het Beloofde Land, krijgt bijvoorbeeld een veel diepere betekenis en een ruimere toepasbaarheid als het allegorisch gelezen wordt als een reis in bewustzijn, of een evolutionaire reis – van innerlijke gevangenschap naar innerlijke vrijheid. Als zodanig is het inderdaad van toepassing op ieder mens en iedere maatschappij.
Het is door deze diepere lezing van de geschriften dat je je bewust wordt van de universaliteit of de innerlijke eenheid van de verschillende religies.

‘We ontdekken onszelf opnieuw’ (Rutger van der Hoeve interviewt Philipp Blom De Groene Amsterdammer 16 december 2021 p. 12-15):
Historicus Philipp Blom ziet parallellen tussen onze tijd en eerdere momenten waarop mensen beseften dat hun samenleving niet op de oude wijze verder kon. ‘We moeten homo sapiens tegen het licht houden. Ongelooflijk spannend.’
We moeten onthouden dat de aberratie misschien niet de toekomst is waar we heen gaan, maar het nu. Hoe behoudend nu over onze tijd wordt gepraat, doet me denken aan dat argument van dr. Pangloss uit Candide van Voltaire: dat wij al in de beste van alle werelden leven en daarom geen verandering moeten willen. Maar misschien is dit, ook als we voldoende geld hebben, helemaal niet het beste leven dat we kunnen hebben. Dat vind ik een spannende discussie.’
We zien een soort bronstijd-beschrijving van de wereld, die we heel goed voor onszelf hebben in+gericht, ineens in ons gezicht ontploffen. Dat laat ons achter met de noodzaak om een nieuw besef van de wereld te construeren. Een die ons ziet als een primaat, als een dier in de natuur. Dat betekent ook het einde van het theologische idee, overgenomen door de Verlichting, van de mens als een vrij en rationeel individu. Daar moeten we afscheid van nemen. We ontdekken onszelf opnieuw. Ook dat is een revolutie. Een heel opwindend moment eigenlijk, omdat het een echt nieuwe ontdekking van de mens is, na drieduizend jaar.’

Wat is toch de reden voor die Oost-Indische doofheid van onze bewindslieden? (Ibtihal Jadib de Volkskrant 1 augustus 2022 p. 2):
Het einde van de BV Nederland leest niet lekker weg, het is een wat klinische aaneenschakeling van observaties en aanbevelingen. Toch is het boek een aanrader, omdat Putters inzicht geeft in de oorzaken waardoor er tussen de overheid en burger zo’n ongezonde verhouding is ontstaan, en hij reikt vervolgens ook handvatten aan voor een weg naar voren. Een welkome boodschap gezien de tijd waarin we leven. Ik snak ernaar om weer te kunnen geloven dat we bij de overheid in goede handen zijn.

Waar zijn die nieuwe hersencellen (Ronald Veldhuizen de Volkskrant 20 augustus 2022 Wetenschap p. 15-17):
Kan het volwassen brein nog nieuwe hersencellen aanmaken? Het academisch debat over die vraag loopt hoog op. Het antwoord is dan ook van belang voor de behandeling van alzheimer.

Moderne slavernij - Macht en Onmacht (Filosofisch kwintet 6 november 2022 NPO1):
In vijf jaar tijd is het aantal mensen dat in moderne slavernij leeft gestegen van 40 miljoen naar bijna 50 miljoen. Een leven van uitbuiting, schending van grondrechten en werken onder erbarmelijke omstandigheden tot ziekte of de dood erop volgt. Ondertussen dragen wij de t-shirts en bellen we met de telefoons die daar het resultaat van zijn. Clairy Polak spreekt erover met haar vier gasten, historicus Gert Oostindie en de filosofen Govert Buijs, Daan Roovers en Eva Groen-Reijman.
Dat het Westen faalt om de morele standaard hoog te houden en zelfs hypocriet kan worden genoemd, is een probleem op geopolitiek niveau, ziet Gert Oostindie. “Een groot gedeelte van de wereld kijkt naar het Westen en zegt: ‘Jullie zijn verantwoordelijk voor een ongelooflijk deel van wat fout is gegaan in de wereld.’ Dat is tegelijk een fantastisch excuus voor bijvoorbeeld Qatar om niet te hoeven kijken naar wat er in eigen land fout gaat. Maar als de Westerse wereld zelf niet aan de morele standaarden beantwoordt, dan hebben we ook weinig te zeggen tegen andere landen, en zeker niet: ‘Zorg eens dat je je zaakjes voor elkaar hebt.'”

In de podcast Het WK wegkijken onderzoeken journalisten en voetballiefhebbers Clairy Polak en Hugo Borst de schaduwkanten van het WK voetbal 2022. Hoe zit het bijvoorbeeld met de arbeiders die omkwamen bij de bouw van de stadions, hotels en wegen? Kunnen we spreken van moderne slavernij? En hoeveel smeergeld is er wel niet betaald door de Qatari’s om het festijn te organiseren?

Macht en onmacht (Filosofisch kwintet 7 augustus 2022 NPO1):
Hoe heeft het zover kunnen komen? Zijn we in staat om de wereldorde naar onze hand zetten, of was dat slechts een illusie? Hoe maakbaar is de internationale rechtsorde nog? Presentator Clairy Polak spreekt met historici Mathieu Seegers en Philipp Blom, politicoloog Ties Dams en filosoof Daan Roovers.
Geloof jij nog in de maakbaarheid van de wereldorde? Of ben je door de oorlog in Oekraïne moedeloos geraakt?
Interview met Ties Dams: “Nou, ik ben niet zo geschokt als sommige anderen. Volgens mij komt dit door een generatieverschil. Na de val van de Berlijnse muur heerste in Europa het idee dat de geschiedenis ten einde zou komen. De liberale democratie had de ideologische strijd gewonnen en nu zou de wereld vanzelf wel onder onze controle vallen. De mensen die dit wereldbeeld aanhangen, ervaren nu een diepe pijn en ongeloof.

Thorbecke wil het (Buitenhof 20 mei 2018 NPO1):
Johan Rudolph Thorbecke is een Nederlandse politicus en wetenschapper die een onuitwisbare invloed gehad heeft op ons staatsbestel. De grondwet, de kieswet, de gemeentewet en de wet op de parlementaire enquête zijn door hem tot stand gekomen. Remieg Aerts, hoogleraar Nederlandse en Politieke Geschiedenis, schreef de biografie 'Thorbecke wil het'.

In het betoog van Remieg Aerts kwam duidelijk naar voren dat het van belang is dat de Raad van State aan de eenzijdige politieke focus in Nederland tegenwicht gaat bieden.

Een raadselachtig ding (Maite Karssenberg De Groene Amsterdammer 4 maart 2021 p. 54-57):
De openhartigheid van het dagboek is een zegen en een vloek voor de biograaf. Gaat het om een vrouw, dan is er ook nog het risico dat het emotionele karakter van het dagboek haar status als intellectueel ondermijnt.
Sinds 2018 breken historici Mark Bergsma en Agnes Cremers met hun educatieplatform F-site een lans voor vele onmisbare vrouwen uit de geschiedenis, onder wie enkele van de generatie Aletta. Feit blijft dat ons beeld van de ‘eerste-golvers’ beperkt is, terwijl dit vrouwen waren die cruciale grenzen verlegden – niet (alleen) politiek, maar juist ook sociaal, cultureel, literair.
‘Op onszelf zijn wij aangewezen tot altijd verder onderzoek en verder begrijpen’, schreef Kapteyn-Muysken in haar eerste essay ‘Levenskunst: De nieuwe conceptie der moraal’ uit 1899. Elk mens is ‘vormer, bouwmeester, kunstenaar van zijn eigen leven en dat der maatschappij’, en ‘het is de taak van allen voor allen dit doel te helpen bereiken’. Dat er voor vrouwen wat meer te overwinnen was erkende ze, maar het weerhield haar er niet van over de emancipatie van ieder individu, van de universele mens te schrijven. Wat er onder andere nodig is, vervolgt ze, is een synthetische conceptie van intelligentie en gevoel: ‘Gevoelvolle intelligentie en intelligente gevoeligheid zijn de eenige verlosser.’ Oog voor de complexiteit van het bestaan, dat wil ze, en oog voor de onderlinge samenhang van emotie en verstand, in ieder mens.

Gezondheidsdrift (Filosofisch kwintet 24 juli 2022 NPO1):
Kunnen we meer grip krijgen op onze gezondheid, of is dat slechts schijn? Hoe werkt het maakbaarheidsdenken door in de zorg? En zijn we te veel bezig met onze gezondheid, of juist te weinig? Presentator Clairy Polak spreekt hierover met hoogleraar filosofie en medische ethiek Ignaas Devisch, filosoof en voormalig Denker des Vaderlands Daan Roovers, sociaalwetenschapper Alana Helberg-Proctor en chirurg Baukje van den Heuvel.
Voor even leken we oppermachtig. Onze tijd werd gekenmerkt door ongekende welvaart, langdurige vrede en steeds meer individuele vrijheid. Het twaalfde seizoen van Het Filosofisch Kwintet gaat over macht en onmacht. In vijf afleveringen onderzoekt presentator Clairy Polak maakbaarheid in tijden van crises.
Sociaalwetenschapper Alana Helberg-Proctor hoe komt het dat we zo lang weinig aandacht hebben gehad voor maatschappelijke invloeden op onze gezondheid?
“In Nederland zagen we gezondheid redblack%. Volgens mij zit dit idee ook diep geworteld in onze cultuur. In het Westen koppelen we gezondheid aan het individuele lichaam en ook dat lichaam splitsen we weer enorm op: we zien het lichaam eigenlijk als een optelsom van allemaal losse organen, als een machine.
Bovendien hangt ons denken over gezondheid samen met het westerse mensbeeld van de homo economicus. We zien de mens als een individuele en rationalistisch figuur die zelf geacht wordt altijd de juiste beslissingen te maken over zijn eigen leven. Dit past goed binnen de politieke trend die lang heerste - en misschien nog steeds wel heerst - binnen de samenleving, waarin we individuen zoveel mogelijk zelf verantwoordelijk willen houden.”

Macht en Onmacht (Filosofisch kwintet 17 juli 2022 NPO1):
Kunnen we worden wie we willen zijn, als we maar ons best doen? Ontstaan succesverhalen door eigen verdienste, of door fortuinlijke omstandigheden? En wat betekent een prestatiemaatschappij als de onze voor iedereen die géén doorslaand succes weet te maken van het leven?
Presentator Clairy Polak spreekt hierover met publicist Dalilla Hermans, filosoof Martha Claeys, schrijver/journalist Joost de Vries en filosoof/econoom Huub Brouwer.

Huub Brouwer Verdienste, toeval, en rechtvaardigheid
Op 7 januari 2020 promoveerde Huub Brouwer aan Tilburg University met zijn proefschrift Verdienste, Toeval, en Rechtvaardigheid. Zijn promotoren waren prof.dr. Maureen Sie en prof.dr. Serena Olsaretti.
2 Twee dogma’s over verdienste
Een groot deel van de filosofische literatuur over verdienste gaat over de vraag wanneer het onderwerp van verdienste en de grond van verdienste wél bij elkaar passen. Wat voor en hoeveel beloning zou Willem precies moeten krijgen voor zijn harde werk? Wat voor en hoeveel beloning zou Rozemarijn moeten krijgen voor haar heldhaftige reddingsactie? En wat voor en hoeveel straf zou Dick moeten krijgen voor zijn winkeldiefstal?

Werklozen van Wall Street (Peter Giesen Volkskrant 14 maart 2009):
De Amerikaanse socioloog Richard Sennett gelooft, kredietcrisis of niet, in de veerkracht van de samenleving.
Het kantoorpersoneel zag de crisis allang aankomen, zegt hij. Terwijl de topmanagers hun financiële producten nog verkochten als solide en innovatieve beleggingen, sprak men op kantoor al van ‘sprookjesgoud’ en ‘rotzooi-obligaties, met de nadruk op rotzooi’.
Hierin schuilt voor Richard Sennett ook de ware betekenis van de kredietcrisis. De financiële elite, die de afgelopen decennia de economie domineerde, is met een enorme klap van haar voetstuk gevallen. Daardoor is ook haar ideologie in diskrediet geraakt: het geloof in de zegeningen van een radicaal vrije markt, het geloof in sociale ongelijkheid als een heilzame stimulans voor economische groei, de fixatie op kortetermijnwinst ten koste van continuïteit op langere termijn.
Volgens Sennett betekent de kredietcrisis ook een zware klap voor het idee dat de samenleving een meritocratie is, die mensen naar verdienste beloont. ‘Het is nu aangetoond dat je economisch zeer succesvol en toch zeer incompetent kunt zijn. Dat is een grote verandering in waarden, omdat rijkdom tot voor kort aan competentie werd gekoppeld.’

In hoeverre is er van het peterprincipe of het sprookje De nieuwe kleren van de keizer van Hans Christian Andersen c.q. de 4e macht sprake? De bekende 4e macht kan gewenste veranderingen tegenhouden. In bureaucratische organisaties staat veelal niet de klant, waar het feitelijk om moet draaien, maar het bouwen van koninkrijkjes centraal.

Macht, onmacht en maakbaarheid (Filosofisch kwintet 3 juli 2022 NPO1):
De term maakbaarheid werd lang geassocieerd met linkse politiek uit de jaren zeventig, maar veranderde sindsdien van betekenis. Vroeger was er de overtuiging dat de maatschappij maakbaar was, nu is er vooral geloof in de maakbaarheid van het individu. Clairy Polak onderzoekt ons vermogen de wereld in beweging te krijgen of zelfs te veranderen. Met filosoof en historicus Philipp Blom, schrijver Nelleke Noordervliet, journalist Jaap Tielbeke en cultuurfilosoof Thijs Lijster.

Dwang, Drang of een beetje meer Verbeelding? (Filosofisch Kwintet 7 november 2021 NPO1):
Over wat er nodig is om ons in beweging te krijgen en klimaatrampen te voorkomen?
In deze speciale uitzending onderzoekt presentator Clairy Polak met Roanne van Voorst, Philipp Blom, Rutger Bregman en Steven Pinker onze houding tegenover de toekomst. Hebben we meer aan optimisme of pessimisme? Welke betekenis geven we aan ratio en emotie bij het vormgeven van die toekomst? Hoe wint het langetermijndenken het van de voortdurende focus op de korte termijn? En hoe helpt dat om de klimaatproblematiek aan te pakken?

Onzekerheid: Draait de Aarde nog om ons? (Filosofisch kwintet 22 augustus 2021 NPO1):
De coronacrisis zou een kantelpunt zijn voor een betere omgang met onze planeet. Wat is over van die goede voornemens? Gaan we fundamenteel anders denken en handelen ten aanzien van onze houding tot de aarde en onze plaats daarop? Wat is nodig om ons gedrag te veranderen? Is het succesverhaal van de mensheid aangekomen bij het laatste hoofdstuk? Samen met onder meer schrijver Philipp Blom, schrijver Ruben Jacobs en filosoof Daan Roovers spreekt Clairy Polak over dit thema.

Onzekerheid: Wat verlangen we van de Overheid? (Filosofisch kwintet 15 augustus 2021 NPO1/NPO2):
De mondkapjesplicht, een avondklok en de beperking van het aantal mensen dat je in huis mag hebben. Tijdens de coronacrisis kwamen grondrechten onder druk te staan. Verschillende grondrechten botsten: wat betekent de vrijheid om te gaan en staan waar je wil, als daarmee de bescherming van menselijk leven in gevaar komt? Welke zekerheden kunnen we aan het recht ontlenen? En wanneer is dat wenselijk? Clairy Polak bespreekt het in de vierde aflevering van Het Filosofisch Kwintet. Samen met rechtswetenschapper Ingrid Leijten, historicus Annelien De Dijn, filosoof Daan Roovers en rechtsfilosoof Bart van der Sloot spreekt Clairy Polak over dit thema.

Onzekerheid: Wat verlangen we van de Overheid? (Filosofisch kwintet 8 augustus 2021 NPO1):
In de coronacrisis zagen we een verlangen naar een autoriteit die ons 'redt'. Tegelijkertijd hebben veel mensen moeite met het erkennen van die autoriteit. Clairy Polak onderzoekt samen met sociaal wetenschapper Hans Boutellier, politicoloog Josette Daemen, schrijver Arnon Grunberg en filosoof Haroon Sheikh wat burgers en staat van elkaar verwachten. Is de onzekerheid over de rol van de staat toegenomen? Welke zekerheden zou een overheid moeten bieden? Moet een overheid alle risico's afdekken? En welke offers brengen we voor zoveel mogelijk veiligheid in ons leven?

In het Filosofisch Kwintet 7 juli 2013 dat over Economie en identiteit gaat wordt de dubbele theorie van Adam Smith door Haroon Sheikh aangehaald. Irene van Staveren heeft het vervolgens over dommigheid om alles aan de markt over te laten.

Martha Claes (Brainwash Talks 8 augustus 2021 NPO2):
Afstuderen, een sportprestatie: het kan zo ontzettend fijn zijn om ergens trots op te zijn, weet ook filosoof . Maar trots kan ook kwalijke vormen aannemen.
Ze won dit jaar de essay-wedstrijd van cultuurhuis De Buren, met een stuk waarin ze onderzocht hoe |trots verschillend wordt ingezet door meerderheids- en minderheidsgroepen, en wat dat betekent. "Ik herinner mezelf niet anders dan dat ik me vragen stelde. Over vriendschap, leven, goed en kwaad, rechtvaardigheid …"
Nu de wereld rekening moet houden met wat een virus doet, bouwen denkers en doeners een atlas met hoopvolle ideeën voor een wereld na corona.

Filosofisch kwintet 18 juli 2021 NPO1:
Wat betekent onzekerheid in tijden van corona voor de onderlinge verhoudingen tussen mensen: op hun werk, thuis, in hun vrije tijd en op sociale media? Houden we elkaar als 'little big brothers' in een wurggreep of zoeken we juist meer vrijheid? En wat zijn de maatschappelijke gevolgen? Leidt de onzekerheid tot nieuw groepsdenken? Is er nog ruimte voor andersdenkenden? Clairy Polak spreekt met cultuursocioloog Stef Aupers, politicoloog Stephan Sanders, econometrist Sanne Blauw en filosoof Daan Roovers.

Briefwisseling Stephan Sanders versus Thijs Kleinpaste
Leven in de afrekencultuur (Thijs Kleinpaste en Stephan Sanders De Groene Amsterdammer 29 oktober 2020 p. 86-89):
Stephan Sanders en Thijs Kleinpaste debatteren per brief over de ‘cancel culture’, ‘weer zo’n onmogelijk amerikanisme, dat we misschien moeten vertalen met “afrekencultuur”’. Mag je er als lid van een meute maar één enkel idee op nahouden, namelijk hetzelfde?
Ik meen dat we nu zouden moeten zeggen: ‘Rushdie werd gecanceld’, maar dat vind ik een onverdraaglijk eufemisme. Man werd de dood aangezegd, man werd gedwongen tien jaar in onderduik te leven. En waarom: omdat er een aantal islamitische gelovigen was dat zonder het boek te hebben gezien of gelezen had besloten de richtlijn van de ayatollah te volgen: Rushdie deugde niet, Rushdie moest uit de weg geruimd.
Een uitwas? Nee, de uiterste consequentie wat nu bijna gezellig ‘cancel culture’ heet.

Onzekerheid (Het Filosofisch Kwintet 4 juli 2021 NPO1):
Wat doet de coronacrisis met de van de mens? Wat verwachten we in deze tijd van de overheid?
Waar komt het streven naar zekerheid vandaan? Proberen we grip te krijgen op ons leven tegen beter weten in? Wat betekent dat voor onze vrijheid? En hoe kunnen we onzekerheid juist ten goede gebruiken?\\ Presentator Clairy Polak spreekt hierover met psychiater Floortje Scheepers, filosoof Naomi Jacobs, filosoof en neurowetenschapper Michiel van Elk en filosoof Stine Jensen.
Naomi Jacobs werkt als filosoof en schrijver.
Op dit moment promoveer ik aan de Technische Universiteit Eindhoven in techniekfilosofie op het proefschrift ‘Values and Capabilities: Ethics by Design for Vulnerable People’. Ik ben geinteresseerd in ethische implicaties van nieuwe gezondheidstechnologieën, bio-ethiek, value sensitive design en de capability approach.

Het Filosofisch Kwintet 25 oktober 2020 NPO1
Mogen we elkaar het zwijgen opleggen? Cancel culture
In een speciale extra aflevering dit jubileumseizoen van Het Filosofisch Kwintet, vanaf het meer dan afgeslankte Brainwash Festival in Amsterdam gaat het over ‘cancel culture’. Een cultuur waarin extremen het hoogste woord voeren, en het ene uiterste het andere probeert uit te gummen. Waar komt die dynamiek vandaan? Wie bepaalt wie het zwijgen mag worden opgelegd? En hoe loopt de online cancel culture over in de fysieke wereld?

Filosofisch kwintet 23 juni 2019
Op straat en in de politiek wordt het begrip vrijheid te pas en te onpas gebruikt. Maar wat is vrijheid precies? Hoe is het begrip in de loop der jaren veranderd, en kunnen we eigenlijk wel met vrijheid omgaan? In de eerste aflevering van Het Filosofisch Kwintet gaat het over vrijheid.
Woorden stellen ons in staat de wereld te begrijpen, woorden kunnen ons ook in verwarring brengen. In het negende seizoen van Het filosofisch kwintet gaat het over woorden waarmee we worstelen. Woorden waarmee marketeers, politici en bestuurders aan de haal zijn gegaan. Begrippen die werden beroofd van hun oorspronkelijke betekenis en zo vaak zijn gebruikt dat ze hun waarde of inhoud verloren.
In vijf afleveringen vraagt presentator Clairy Polak haar vier gasten om vijf termen opnieuw inhoud te geven: ‘vrijheid’, ‘verbinding’, ‘elite’, ‘authenticiteit’ en ‘diversiteit’.

Clairy Polak Voorbij voorbij (Ad Bergsma Volkskrant 16 juni 2019):
Het boek van Clairy Polak over de alzheimer van haar man toont hoe pijnlijk het is een geliefde in de vergetelheid te zien wegzakken. Tegelijkertijd beschrijft ze onbedoeld hoe ze zichzelf vastdenkt, schrijft gastcolumnist Ad Bergsma.
Polak maakt met haar boek het duister rond dementie tastbaar. Lees het vooral als je niet begrijpt waarom mantelzorgers het zo zwaar hebben. Sla het echter over als je geen behoefte hebt aan een journalistiek verslag, maar aan duiding of betekenis. Onze maatschappij heeft een afgod gemaakt van zelfredzaamheid. Verbaas je niet alleen over de veranderingen die alzheimer teweegbrengen, maar ook over je eigen reacties op de symptomen.
Hoofdstuk 29
Het streven naar economische voorspoed dreigt ook hier, juist ook hier, te leiden tot ecologische rampspoed, maar net als elders in de wereld hoopt men dat de voorstschrijdende wetenschap de ondergang zal weten af te wenden. Het blijft een keuze. Hoewel ze hier direct worden geconfronteerd met de gevolgen van hun eigen gedrag, geven ze er de voorkeur aan hun kop in het zand te steken.
‘Alles is me in mijn leven komen aanwaaien. Ik heb een heerlijke jeugd gehad, fantastische ­ouders, nooit problemen op school. Ook wat mijn loopbaan betreft is alles min of meer op mijn weg gekomen’, zei je eerder. Ben je dan minder bedreven in omgaan met tegenslag?
‘Nee, ik kan juist goed omgaan met ­tegenslag. Dat heb ik – zou ik bijna zeggen – inmiddels wel bewezen. Van faillissementen tot alzheimer, ik kan er goed mee omgaan. Misschien wel juist omdat de basis zo gelukkig was.’

Monument voor de keerzijde van het gas (Jurre van den Berg Volkskrant 29 mei 2019 p. 4-5):
Noem het een historische correctie: na een monument ter ere van de gaswinning heeft Groningen nu ook een kunstwerk dat het onheil dat het gas bracht symboliseert. Mede mogelijk gemaakt door de NAM – en dat is wel wat ongemakkelijk.
Zo zijn beide monumenten spiegels van hun tijd. Als iets illustreert hoe na een halve eeuw de gaswinning in Groningen in een paar jaar tijd veranderde van een zegen voor het land in ‘een nachtmerrie’ (de woorden die premier Mark Rutte vorige week koos), dan zijn het deze twee kunstwerken. Het alternatieve monument is voortschrijdend inzicht, een markering van schade en schande, een historische correctie met de kennis van nu.
‘Bij de gaswinning gingen de baten voor de lasten uit’, citeert de voormalig minister van Financiën uit dat rapport. Toen Dijsselbloem over de schatkist ging in het kabinet-Rutte II werd de gaswinning voor het eerst afgebouwd. ‘Een beslissing die lang, te lang op zich liet wachten’, erkent hij nu. ‘Het monument laat de andere kant zien van de gaswinning, een keerzijde die niet genoeg benadrukt kan worden.’

We hebben met Groningen onze eigen Brexit (Diederik Samson Volkskrant 29 mei 2019 p. 25):
Opiniemaker: ‘Tsja, shit happens, ik heb ze ook niet gehoord toen ze voor heel weinig geld die huizen kochten.’
Het empathisch kompas was op weg naar de studio blijkbaar losgeslagen. Dat deed verontwaardiging vanuit Groningen vervolgens ook. Compleet met doodsbedreigingen. Wat dan weer tot nieuwe boosheid leidde. En toen sprak de minister ook nog over een ‘bevinkje’ en kookten de gemoederen helemaal over.
Staatstoezicht adviseert nu maar om de versterking als crisis te benaderen. Nog meer centrale sturing en regelgeweld dus. Wellicht. Maar ik denk dat we het elders moeten zoeken. Benjamin Barber analyseerde in zijn befaamde boek Als burgemeesters de wereld zouden regeren treffend dat sommige problemen zo groot en complex zijn dat ze alleen nog met het gezag, inventiviteit en pragmatisme van burgemeesters kunnen worden opgelost. Geen gekke gedachte.
Want wie het aardbevingsgebied kent, weet dat juist daar de burgemeesters het benodigde vertrouwen en het gezag genieten. Misschien wel als laatste der overheidsvertegenwoordigers. Laten we Barbers les in praktijk brengen. Trek de rijksoverheid terug en geef de burgemeesters een volwaardig mandaat om de Groningers hun toekomst terug te geven.

In de esoterie is de essentie (essence, kwintessens, quintessens, mensenrechten, broederschap) de eenheid der tegendelen, de golf-deeltje dualiteit (deeltjestheorie Golven en Deeltjes van Pythagoras, Gravitatiewet van Newton basis voor relativiteitstheorie van Einstein), het Godsdeeltje.

Onderbuik (Haroon Ali Volkskrant 28 mei 2019 p. V2):
Frans Bromet volgt Yeter Akin, met wie hij in 2007 al een film over eerwraak maakte. Samen proberen ze te achterhalen aan welke criteria een goede moslima moet voldoen. Die brede vraag blijkt moeilijk te beantwoorden, omdat het ‘goede’ antwoord drastisch verschilt per cultuur én individu.
In de film over eerwraak zagen we hoe Akin moslimjongeren voorlichtte over vrouwenrechten. Als hulpverlener is zij dus een uitstekende gids in de wereld van de islam. Akin is overtuigd moslim, maar ook gescheiden en schippert dus tussen twee werelden, tussen traditie en vooruitgang. Of ze nou praat met mannen die zijn veroordeeld voor eerwraak, of met een moeder wier dochter zich heeft aangesloten bij IS, ze benadert iedereen met open vizier, empathie én humor. De hoofdvraag – wat is een goede moslima? – wordt uiteindelijk niet echt beantwoord; alle zonden worden een beetje aangestipt. Anet Bleich geeft als commentaar op de film eerwraak (Volkskrant 1 augustus 2007):
Lieve Seren en Yeter, ga alsjeblieft zo door! Zoals Henriëtte Roland Holst al zei: De zachte krachten zullen winnen op ’t eind.

In essentie gaat zowel de film als de documentaire over ons morele kompas, authentiek leiderschap.

Wees dapper, Hugo de Jonge (Ido Weijers Volkskrant 28 mei 2019 p. 22):
Bij de decentralisering van de jeugdzorg zijn kapitale fouten gemaakt, die minister De Jonge – voorheen als wethouder aanhanger van de transitie– nu mag herstellen.
Minister De Jonge zit in een lastige positie. Als oud-wethouder jeugdzorg in Rotterdam behoorde hij tot degenen die beweerden dat de gemeenten met veel minder geld toekonden als zij de verantwoordelijkheid kregen voor de jeugdzorg. De zorg zou beter worden, toegankelijker, effectiever en efficiënter. Terwijl deskundigen waarschuwden voor de risico’s, de haast en de onverantwoorde bezuinigingen, drong hij aan op een spoedige transitie.
De kapitale fout indertijd was dat men meende dat de overheid op dit gebied geen centrale verantwoordelijkheid meer diende te hebben, dat alles aan de gemeenten en de markt kon worden overgelaten. Dat heeft ertoe geleid dat de specialistische zorg ernstig in de knel is geraakt, instellingen omvallen of dreigen om te vallen, waardoor hele regio’s verstoken raken van dergelijke zorg. Én het leidde tot wildgroei aan lichte vormen van jeugdhulp.
Hugo de Jonge, wees dapper en stuur krachtig bij. Zet stappen om te komen tot een helder en door het veld gedragen kader van jeugdzorg.

Filosofie & retorica (Historische uitgeverij):
De fraai vorm gegeven reeks 'filosofie & retorica' bevat sleutelteksten uit de geschiedenis van de retorica en de filosofie. De teksten zijn veelal voor het eerst in Nederlandse vertaling beschikbaar. Ze worden steeds begeleid door uitvoerige en originele essays, die de praktische bruikbaarheid van deze klassieke werken voor de hedendaagse lezer direct duidelijk maken.
Het boek Institutio Oratoria (ofwel De opleiding tot redenaar van Marcus Fabius Quintilianus verwijst naar de boeken:
I Lysias Redevoeringen
II Vico Over aard en doel van de moderne wetenschap
III Gorgias Het woord is een machtig heerser
IV Valla Om de waarheid en het recht
V Epicurus Over de natuur en het geluk
VI Longinus Het sublieme
VII Demetrius De juiste woorden
VIII Quintilianus De opleiding tot redenaar

MAX ouderenjournaal 21 december 2020 NPO1 (Han Peekel interviewt Marcel van Dam - herhaling):
Marcel van Dam gebruikt na ca. 3 minuten in het interview de term belubberen. Of met andere woorden Marcel van Dam is de geestelijke vader van deze term.
Tot slot vat de socioloog Marcel van Dam zijn boek van het leven samen met de woorden, niet slecht gedaan jochie. Marcel van Dam is als woordkunstenaar zeker geslaagd. De VARA beoogt in radio- en televisieprogramma’s als: 'De Rooie Haan', 'De Achtergrond van het gelijk', 'Achter het Nieuws' en 'Het Lagerhuis' de waarheid dichter te benaderen.

Essay Grenzen aan de geest
Is onze breinkracht echt op? (Maarten Boudry De Groene Amsterdammer 12 december 2019 p. 44-47):
Onze kennis is geweldig gegroeid sinds we als naakte aap de savanne op trokken; we ontrafelden zelfs ons eigen DNA. De grote vragen die nu nog open staan, zijn volgens sommigen onkraakbaar voor de mens. Hoe overtuigend is dat?
Maar is het alternatief – het geloof in menselijke kennis zonder grenzen – dan niet arrogant of hoogmoedig? In hun boeken leggen mysterianen vaak de klemtoon op de deugd van bescheidenheid, van nederigheid in het aanschijn van een ontzagwekkende kosmos. Maar als je er wat langer over nadenkt, is hun positie minder bescheiden dan ze lijkt. Neem Colin McGinns zelfverzekerde stelling dat het bewustzijnsprobleem een ‘ultiem mysterie’ is dat we ‘nooit zullen ontrafelen’. Door zo’n bewering te doen, maakt McGinn eigenlijk aanspraak op kennis over drie verschillende zaken: de aard van het bewustzijnsprobleem, de structuur van het menselijke brein en de reden waarom die twee niet op elkaar passen (een beetje zoals de twee messen van een schaar). Alleen getroost McGinn zich niet echt de moeite om te kijken wat de cognitieve psychologie ons vertelt over de flexibiliteit van de menselijke geest, of wat antropologen ons vertellen over de kracht van culturele evolutie.

Het verhaal van mijn leven leert mij wie ik ben (Fokke Obbema Volkskrant 25 september 2021 Opinie p. 20-25):
Wie aan dat perpetuum mobile coherentie wil geven kan niet om het levensverhaal heen, stelt McAdams. De verwoording ervan biedt kans op wezenlijke inzichten, betoogt Ruard Ganzevoort, de VU-hoogleraar theologie die zich in de filosofische en psychologische dimensies van het levensverhaal heeft verdiept: ‘Om ons leven zinvol te kunnen leven, moet je antwoord vinden op twee vragen. De eerste is: wat ben ik hier in vredesnaam aan het doen? De tweede luidt: is er iemand in mijn leven die van me houdt? Dat zijn de hoofdbestanddelen van je levensverhaal. De eerste vraag geeft de structuur van je verhaal aan: waar kom ik vandaan, waar ga ik naartoe?’ De ordening die het levensverhaal aanbrengt, werkt door in ons dagelijks leven: ‘Basale vragen die we ons dagelijks stellen, zoals ‘ga ik wel of niet mijn ouders bezoeken?’, krijgen hun voeding vanuit die hoofdvragen.’

‘Vind wat je ten diepste wilt, dan biedt het leven kansen’ (Fokke Obbema interviewt Machteld Huber Volkskrant 23 november 2020)
Haar idee over positieve gezondheid heeft de publieke zorg opgeschud. Niet ziekte maar het vermogen om met levensuitdagingen om te gaan, zou de kern van zorg moeten zijn.
Ziet u de natuur als dat grotere geheel?
‘Daar beleef ik het in ieder geval wel, ja. Een wetenschapper zei eens: ‘Als je met een magneet over een schroothoop met ijzer gaat en er komt dan een vliegtuig te voorschijn, dan is dat net zo onwaarschijnlijk als dat de geheel en al door toeval is ontstaan.’ Ik geloof zeker in de evolutie, maar in de natuur beleef ik ook iets dat groter is. In mijn leven heb ik altijd naar een vorm van samenwerking daarmee gezocht – mijn heb ik zoveel mogelijk geoefend om aan te voelen hoe de natuur mij kon helpen. Die heeft voor mij als vader en moeder gefunctioneerd.’

‘Ik kan heel zelfverzekerd de verkeerde kant uitgaan’ (Fokke Obbema interviewt Maartje Wortel Volkskrant 3 februari 2020 p. 12-13):
Hoe kijkt u aan tegen de dood?
‘Iemand die komt of weggaat van deze wereld stelt op de grote schaal natuurlijk niet veel voor, maar het is toch wel van betekenis. Zoals het uitmaakt of je wel of niet op een feestje komt: doe je dat, dan is je energie deel van het geheel. Dat maakt een verschil voor de sfeer, ook al weet je niet precies welk.
Ik denk dat we schakels in een groter geheel vormen en in die zin allemaal belangrijk zijn. Maar ik denk niet dat mijn ego, Maartje Wortel, belangrijk is. Met mij is het straks wel klaar. Maar we zijn energie gebald in een lichaam en ik geloof dat iets daarvan ergens blijft. Shakespeare dichtte: ‘Van dezelfde stof zijn wij als dromen en ons kleine leven wordt door slaap omringd.’ Dat vind ik mooi, ik geloof in de cirkelbeweging in de natuur, die ook in de Bijbel Genesis 3:19 voorkomt: ‘Stof zij gij en tot stof zult gij wederkeren.’

De zin van het leven Gesprekken over de essentie van ons bestaan (Fokke Obbema Volkskrant 28 september 2019 Zaterdag p. 2-7):
Fokke Obbema was na een hartstilstand even dood. Na zijn herstel ging hij op zoek naar de zin van het leven. Hij vroeg er veertig gesprekspartners naar en vat hier in zeven inzichten samen wat zijn zoektocht opleverde.
De volgende gedachte is dat het uitstel van executie is geweest, alle opgewekte grapjes ten spijt over het ‘me dagelijks verwijderen van de dag van mijn dood’. Want die onbevattelijke gebeurtenis komt natuurlijk toch weer naar me toe, hoe goed mijn dagelijkse bezigheden ook helpen dat besef weg te drukken. Gelukkig delen we allen dat lot – we zijn tenslotte, in de woorden van Nietzsche, ‘broeders in de dood’.
4. Hoop op vooruitgang – op weg naar een groter ethisch bewustzijn? Biochemicus Bert Poolman ziet voortgang bij wat hij als de kerntaak van de mensheid ziet, namelijk ‘het opbouwen en doorgeven van kennis, normen en waarden, waarmee je een beschaving stapsgewijs op een hoger plan probeert te brengen.’ De opbouw van wetenschappelijke kennis versnelt zich. Poolman is het eens met de Zweed , auteur van het optimistische Factfulness: ‘De wereld wordt veiliger, de mensheid wordt gezonder en welvarender, zelfs in de allerarmste landen (…) Natuurlijk zetten we soms stapjes terug, maar bekijk je het op een grotere tijdsschaal dan is de vooruitgang onmiskenbaar.’

‘Denken is vluchtig, voelen leidt naar je ziel’ (Fokke Obbema interviewt Johan Witteveen de Volkskrant 23 april 2019 p. 12-13):
‘Pas na de dood krijg je inzicht in allerlei aspecten van je leven en hoe dat is verlopen.’ Soefi Johan Witteveen neemt Fokke Obbema mee op een reis door dimensies.
Witteveen is in zijn lange leven altijd méér dan politicus en econoom geweest. Zijn ouders behoorden tot de eerste generatie van de soefibeweging, die na de Eerste Wereldoorlog werd opgericht door Inayat Khan. Die Indiase mysticus droeg het ‘universeel soefisme’ uit. Dat is gericht op het verbinden van oosterse en westerse religies, die, constateerde Khan, een geloof in de goddelijke geest, liefde, schoonheid, harmonie en geestelijke vrijheid delen. Het soefisme wil verbinden, maar schuwt het overtuigen van anderen – andere religieuze opvattingen dienen altijd te worden gerespecteerd.
Wat is de zin van ons leven?
‘Ik ben geneigd de mensheid te zien als het hoogtepunt van de hele schepping. Daarin probeert een goddelijke geest zich steeds meer uit te drukken. Een mooie soefi-uitspraak daarover luidt: ‘De goddelijke geest slaapt in de rotsen, ontwaakt in de planten, begint zich bewust te worden in de dieren en komt tot het hoogste bewustzijn in de mens.’ De zin van ons leven is dus om een bewustzijn van dat goddelijke te ontwikkelen. Voortdurend ons bewust zijn dat we in die prachtige schepping verkeren en beseffen dat daarin een goddelijke geest werkt, dat is de zin. Die geest kunnen we herkennen aan alle schoonheid, die vormt de uitdrukking ervan. Als mens kun je zelf ook iets van die schoonheid uitdrukken.’
Ziet u een toekomst voor religies?
‘Ik denk dat godsdiensten zich meer op de mystiek moeten richten. Mensen hebben geen behoefte aan dogma’s. Wat hen wel raakt, is beleving. Daar ligt de eenheid van religieuze idealen, in de beleving van het goddelijke. Met ons denken willen we dat helder krijgen, maar dat werkt niet, dan raak je de goddelijke geest juist kwijt. (lacht) Denken is oppervlakkig. Voelen gaat veel dieper, dat dringt door tot in je ziel. En dat is het ware leven.’

Levenswijsheid komt niet tot je via het denken, maar alleen door beleving, stelde Johan Witteveen, de inmiddels overleden oud-minister en soefi. Zijn visie op denken staat haaks op die van Koelewijn: ‘Denken is oppervlakkig. Voelen gaat veel dieper, dat dringt door tot in je ziel. Dat is het ware leven.’
‘Het enige dat vaststaat, is dat je doodgaat. Dat is trouwens ook de reden dat de vraag naar de zin van het leven bestaat.’ Dat een eenduidig antwoord op die vraag ontbreekt, kunnen we betreuren, maar het biedt ook ruimte – het geeft ons de vrijheid zelf zin of betekenis aan ons bestaan toe te kennen. Geen enkel antwoord geldt als finaal. Het is een zoektocht zonder einde, maar daarmee nog niet nutteloos – hij helpt, in ieder geval mij, essentiële kwesties te onderscheiden en te doorgronden. Ik ga er dan ook graag mee door. Hoe ver ik inmiddels ben? Eerlijk gezegd heb ik het gevoel nog maar aan het begin te staan. Maar ik weet me gesteund door de visies en suggesties van velen – schakels in een slechts gedeeltelijk kenbaar, groter geheel.

'In ons leven laten we ons maar beperkt zien' (Fokke Obbema interviewt Claartje Kruijff Volkskrant 15 oktober 2018 p. 12-13):
Tijdens haar predikantenopleiding voelde ze ‘afstand tot medestudenten, die beweerden dat ze Jezus hadden leren kennen’. Zelf zegt ze wel te geloven, ‘maar ik weet natuurlijk ook niet zeker of God bestaat. Hoe zou ik dat kunnen weten?’
Hoe ziet u dat grotere geheel?
‘Ik denk dat we op zulke complexe manieren verbonden zijn dat we die helemaal niet kunnen begrijpen. Het is groter dan wij. In die verbondenheid zijn we gever én ontvanger. Je kunt die dichter naderen wanneer je door omstandigheden kwetsbaar raakt, zoals jij was met je hartstilstand. Juist dan kun je wederzijdse afhankelijkheid goed ervaren, want zonder een heel vangnet was je er niet meer geweest. Maar die afhankelijkheid is er altijd.
Hoe belangrijk is God? Verbondenheid kunnen we toch ook zo voelen?
‘Zeker. Maar voor mij heeft die verbondenheid te maken met het mysterie van het leven en daarmee met het verbond van mens en God. Hij komt voor mij in beeld bij die diepere ervaring van kwetsbaarheid.’
Hoe biedt dat ‘het komt goed’ van de oude man zicht op de grotere betekenis van het leven?
‘Met het ouder worden ervaar je meer je kwetsbaarheid en krijg je meer mildheid, meer compassie met mensen om je heen. Ik denk dat je steeds dichter bij de kern komt. Die kwetsbaarheid spreekt me ook zo aan in de christelijke traditie. Jezus was geen schitterende figuur op een groot podium, geen machthebber. Hij was iemand die omging met hele marginale mensen, iemand die oog had voor hun wonden en zelf ook zijn wonden liet zien. Dat vind ik een diep menselijk verhaal.’

‘Opgaan in iemand of iets, dat is volop leven’ (Fokke Obbema interviewt Marjolein de Vos Volkskrant 17 juni 2019 p. 12-13):
Toen bleek dat ze kinderloos zou blijven, bezocht Marjoleine de Vos jarenlang een katholieke kerk. Als ongelovige op zoek naar aanvaarding. Waarom is daar de kerk bij nodig?
De 61-jarige De Vos, die in een dorp in het noorden van Groningen woont, weet grote filosofische vragen met het alledaagse bestaan te verweven. Haar laatste boek gebundelde columns, Doe je best Lof van het ongrijpbare leven, bevat de typerende slotzin: ‘We leven. En we doen wat we kunnen.’
Hoe kijkt u er nu, met uw ratio, op terug?
‘De troost zit niet in de voorstelling van een eeuwig leven na de dood, maar in formuleringen die mensen al eeuwenlang hebben gezegd. Dat verbond me met de andere mensen ter plekke, maar ook met de mensheid. ‘Dat is sterk uitgedrukt, maar ik voelde me door mijn kinderloosheid wel in een bepaald opzicht buiten het leven staan. Niet meedoen aan het doorgeven van het leven werd verzacht door meedoen in een lange traditie, in iets van alle mensen.’
Uiteindelijk draait het om de kleine cirkel?
‘Ik wil voor andere mensen de betekenis van hun leven vergroten. Dat geldt uiteindelijk vooral voor degenen die je het meest nabij zijn, voor mensen die je kent. In liefde voor de mensheid als geheel geloof ik niet zo.’

‘Ieder poging de chaos te bedwingen is legitiem’ (Fokke Obbema de Volkskrant 27 mei 2019 p. 12-14):
De arts en schrijver Ivan Wolffers is gefascineerd door het thema overleven. Hoe kan het dat de mens in vrijwel alle omstandigheden standhoudt?
Hoe kijkt u aan tegen religies?
‘Mensen verwachten nogal eens een harde, wetenschappelijke afwijzing van mij, maar ik kijk met respect en piëteit naar iedere poging van mensen de chaos te bedwingen. Zo zie ik religies. Richard Dawkins (evolutiebioloog, red.) heeft steekhoudende argumenten voor atheïsme, maar ik vind zijn dwangmatige kant irritant. Laat mensen toch, denk ik dan.’
Wat heeft u van uw ziekte geleerd?
‘Als je ziek wordt, leer je beter zien wat de essentie van het leven is. Je beseft wat je over het hoofd zag toen je nog gezond was. Zelf kwam ik bijvoorbeeld achter de schoonheid van de natuur. Die had ik nauwelijks tot me laten doordringen, ook al liep ik dagelijks hard door de bossen. Wat je vooral niet wilt zien als je gezond bent, is de dood. Die beschouwen we als iets voor anderen. Dat is geen verwijt, want je moet daar ook helemaal niet dagelijks mee rondlopen. Ga maar zolang mogelijk uit van het eeuwige leven.’

Matteüs 18,15-20
Het Woord van God
In die tijd zei Jezus tot zijn leerlingen: “Wanneer uw broeder gezondigd heeft, wijs hem dan onder vier ogen terecht. Luistert hij naar u, dan hebt gij uw broeder gewonnen. Maar luistert hij niet, haal er dan nog een of twee personen bij, opdat alles beruste op de verklaring van twee of drie getuigen. Als hij naar hen niet wil luisteren, leg het dan voor aan de kerk. Wil hij ook naar de kerk niet luisteren, beschouw hem dan als een heiden of tollenaar. Voorwaar, Ik zeg u: Wat gij zult binden op aarde zal ook in de hemel gebonden zijn, en wat gij zult ontbinden op aarde zal ook in de hemel ontbonden zijn. Eveneens zeg Ik u: Wanneer twee van u eensgezind op aarde iets vragen – het moge zijn wat het wil – zullen zij het verkrijgen van mijn Vader die in de hemel is. Want waar er twee of drie verenigd zijn in mijn Naam, daar ben Ik in hun midden.”

De poëtische politieke visie van Novalis Aanvulling bij de boekbespreking van Helena Bloem (Piet Ransijn Civis Mundi #36 april 2016):
Toen Engeland en Frankrijk expansief bezig waren, was het in vele staatjes opgedeelde Duitsland meer introvert bezig met zijn eigen identiteit en (politieke) integratie. Weimar en Jena waren aan het einde van de Verlichtingstijd en het begin van de Romantiek het culturele centrum van Duitsland met een zelden vertoonde concentratie van denkers en dichters onder de bezieling van Goethe en Schiller, misschien te vergelijken met het oude Athene. Daarna verschoof de focus naar Berlijn, nadat Wilhelm von Humbold, die ook in Jena woonde, de Berlijnse universiteit stichtte in 1810 met de filosoof Fichte als eerste rector. Ook de gebroeders Schlegel en Tieck gingen van Jena naar Berlijn, waar de theoloog Schleiermacher en de toonaangevende filosofen Hegel, Schelling en Schopenhauer hebben gedoceerd. Kierkegaard, Marx en Engels en vele anderen volgden hun colleges.
Integrale wetenschap en filosofie
Op het geestelijke gebied van wetenschap en filosofie werd Duitsland eerder een leidend land dan op politiek gebied. Het verloor zijn leidende wetenschappelijke positie door de ‘brain drain’ en Jodenvervolging onder de Nazi’s, die te beschouwen zijn als een morbide uitwas van de Romantiek, die met Novalis gezond en veelbelovend was begonnen. Joodse geleerden vormden onder de Duitse denkers en dichters cultureel kapitaal van onschatbare waarde.

Verkoopt Eppink apekool die hij zelf niet gelooft? (Peter de Waard Volkskrant 23 mei 2019 p. 31):
Als Nederland de gulden had gehouden – of weer zou herintroduceren – zou de rente nog veel lager zijn, zo weet Eppink ook wel. Zweden en Zwitserland die hun eigen munten hebben gehouden, kennen zelfs een negatieve rente, respectievelijk –0,25 en –0,75 procent. Wie een hoge rente nastreeft, zoals Eppink voor de pensioenfondsen wil, moet er een zootje van maken, zoals Turkije of Venezuela. Nu is dat misschien ook de bedoeling van Eppink, maar dan moet hij zeggen dat hij zichzelf ziet als een tweede Erdogan of Maduro. Hij schildert de eurozone af als een pinautomaat waar de noordelijke landen geld in stoppen en de zuidelijke geld uittrekken. Het omgekeerde is het geval. Nederland en Duitsland hebben het meeste profijt van de eurozone, omdat de gezamenlijke munt de beletsels voor hun florerende exportindustrie heeft weggenomen. En dankzij de euro zijn ze nog concurrerender op de wereldmarkt. De grote verliezers zijn de zuidelijke landen – en met name Griekenland.
Vandaag zal blijken hoeveel mensen hierdoor op het verkeerde been zijn gezet.

Manupulatie (Ewald engelen De Groene Amsterdammer 23 mei 2019 p. 9):
De media – een andere cruciale pijler onder een vitale democratie – lijken echter nog altijd in driestromenland te leven. Niet alleen hebben veel redacties een bijna vanzelfsprekende voorkeur voor vertegenwoordigers van VVD, CDA en PvdA, waarbij met name de buitenproportionele aandacht voor politici van de laatste partij in het oog springt. Ook hebben zij grote moeite om nieuwe politieke bewegingen met afwijkende ideologieën serieus te nemen.
Maar pas echt krankjorum wordt het als publiek gefinancierde media aan de vooravond van verkiezingen die wel eens bepalend zouden kunnen worden voor de toekomst van Europa vallen voor de verleiding van de klikbeet en de reikwijdte van het Nederlandse politieke spectrum reduceren tot een twistgesprek tussen extreem rechts en nog ietsjes extremer rechts. Dat heeft niets met journalistieke professionaliteit te maken en alles met commerciële kijkcijfermaximalisatie.
En is natuurlijk loepzuivere verkiezingsmanipulatie. Tijd voor buitenlandse waarnemers!

Geïnstitutionaliseerde criminaliteit op grote schaal in de farmaceutische industrie (Piet Ransijn Civis Mundi #35, 6 februari 2016):
2. Bekentenissen van een ingewijde: over de auteur
Gøtzsche (1949) studeerde biologie en chemie, later medicijnen. Hij werkte 8 jaar in de farmaceutische industrie, als artsenbezoeker en medicijnenverkoper, productmanager en onderzoeker van verkoopcampagnes waarin hij dreigde ‘zichzelf te verliezen’, ”de ergste vergissing die je kunt maken,” aldus de Deense filosoof Kierkegaard die hij las. “Als je niet alleen artsen voor de gek houdt maar ook jezelf, wordt het te pijnlijk” (p 40).
Mede daarom werd hij zelf arts en ging werken als onderzoeker in ziekenhuizen en aan de universiteit van Kopenhagen als hoogleraar Opzet en Analyse van Klinisch Onderzoek. Zijn specialiteit is statistiek en onderzoeksmethodologie (p 21). Hij weet dus als geen ander hoe onbetrouwbaar onderzoek van farmaceutische bedrijven is. Hij heeft geleerd hoe je artsen kunt manipuleren om de verkoop op te schroeven. Hij kent de trucs, leugens en misdadige praktijken en heeft onderzocht hoe dodelijk deze zijn en hoe talloze sterfgevallen weggemoffeld worden.
Noten
Het gebrek aan moraal in de politiek en de industrie is een algemeen maatschappelijk probleem. Met de EU is het niet anders of erger. Bij gebrek aan democratisch toezicht hebben we er weinig inzicht in. Op 6 dec citeert Nijhof Ombudsman Alex Brenninkmeijer (de Volkskrant 14 april 2015 p. 16/17): “De EU is een vereniging van onbetrouwbare leden. Zo typeerde hij… de lidstaten als een bende egoïstische graaiers, gericht op het ’binnenharken van zo veel mogelijk EU-geld’, zonder zich verder over de goede besteding ervan te bekommeren… ’Iedereen deelt deze mening.’”

Dichter bij de wetenschap, een complementaire visie.
Deel 3: Dichter bij een verenigende veldtheorie van de natuur en het bewustzijn. (Piet Ransijn Civis Mundi #27 8 oktober 2014):
Schelling: verruimd empirisme en eenheidservaringen
Schelling (1775-1854) was een jeugdvriend, voorloper en opponent van Hegel, die hem heeft overschaduwd. Marx en Kierkegaard hebben filosofie bij Schelling en Hegel gevolgd. Schelling was gepromoveerd in de natuurkunde. Hij was de filosoof van de Romantiek en raakte bevriend met dichters als Goethe, Schiller, Hölderlin, Tieck en Novalis, die verwante ideeën hadden. Nico Schulte schreef een Dissertatie over Schelling, Self and Being. Wat betreft de diverse fasen in zijn denken, beperken we ons tot het basisidee van de identiteitsfilosofie en zijn filosofie van de natuurwetenschap.

Religieuze identiteitscrisis (Wim Couwenberg Civis Mundi #3 28 september 2010):
Met de komst van een nieuw tijdperk van verlichting maakt die traditionele religie, zo verwacht men, plaats voor een nieuw sterk persoonlijk gericht en beleefd type spiritualiteit dat in zekere zin verwant is met de existentiefilosofie van de Deense filosoof Sören Kierkegaard. Binnen het kerkelijk georiënteerde christendom - vooral in de meer vrijzinnige en liberaal-charismatische groeperingen in kerkelijk verband[4] - dringt het gedachtegoed van New Age trouwens eveneens door. Ook ontwikkelt zich sinds de jaren zeventig een christelijk geïnspireerde variant van New Age[5] die evenals het traditionele christendom blijft geloven in een postmortaal levensperspectief, maar wel op een geheel andere wijze, namelijk door aan te knopen bij de oude leer van karma en reïncarnatie, maar dan wel in een sterk gemoderniseerde vorm.[6]

In een introductie leg ik graag aan de hand van deze drie stellingen mijn ideeën aan u voor. Voor de beroemde psycholoog Jung was ‘coincidentia oppositorum’, unus mundus (one world), de perfecte supersymmetrie (Opposites., See TWO, Twee) , het balansmechanisme een leidend thema.

Dr. J. van Heugten S.J. schrijft al in zijn in 1954 uitgegeven boek De menselijke geest (p. 181/182): Er is nooit iets stupieders en stompzinnigers op de wetenschappelijke markt gebracht dan het materialisme, de leer, die op het einde der vorige eeuw opgang maakte en die in alle ernst beweerde , dat er niets, volstrekt niets anders bestaat dan stof. Het zou veel verstandiger zijn te beweren, dat er niets anders bestaat dan "geest". Want hoe weten wij dat er stof bestaat, dat er materiële dingen zijn, tenzij door de geest?
Het menselijke kennen (lees filognosie) is in de natuurlijke orde (lees natuurlijke kringloop) de hoogste levensfunctie. Leven is: zich zelf bewegen, uit zich zelf handelen, in zich zelf te voltooien werkingen verrichten.

In 'Verandering is cyclisch' beschrijft Karen Hamaker-Zondag (tijdschrift MANTRA Zomer 2019 p. 50-79) Jung’s concept van de enantiodromie. De geschiedenis toont steeds opnieuw het principe dat een tendens net zolang doorgaat, tot het in zijn tegendeel omslaat.

‘Het huwelijk is een valse belofte’ (Wilma de Rek interviewt Joke Hermsen de Volkskrant 21 januari 2012)
Waar komt ons verlangen naar versmelting vandaan?
‘Ja, dat is Plato hè. Die heeft ons maar mooi op een dwaalspoor gezet. In Het Symposium laat hij de komedieschrijver Aristofanes uitleggen waarom de macht van de liefde zo groot is: Zeus heeft de mensen, die ooit met zijn tweeën één geheel vormden, doorgesneden en sindsdien zijn we allemaal wanhopig op zoek naar onze wederhelft. Hij wordt bedankt! Maar Plato heeft óók gezegd dat de moet worden begrepen als een verlangen naar het ware en het goede. De liefde voor een persoon werkt als een katalysator, waardoor je in een bepaalde geestesgesteldheid komt die je op het pad van het 'ware en schoneBlack%' zet.

Kunst Paul Klee
Twee zwarte vruchten in een langgerekt landschap (Joke Hermssen De Groene Amsterdammer 27 januari 2022, p. 54-55):
Paul Klee was een bezielde kunstenaar, die in zijn werk de anima mundi, de wereldziel, wilde omarmen.
Vanaf 1912 sloot hij zich aan bij de door Kandinsky en Macke opgerichte kunstenaarsgroep van Der Blaue Reiter, die zich net als Klee zelf verzette tegen de steriliteit van academische kunst en de expressieve vermogens van volkskunst, niet-westerse kunst en kindertekeningen onderzocht. In een tekst bij de tentoonstelling van Der Blaue Reiter verdedigde Klee met verve het ‘primitieve gestamel van een kunst dat we misschien eerder in etnografische musea of thuis in de kinderkamer zouden aantreffen’, en naar een waarachtiger uitdrukking van menselijke ervaringen en emoties zoekt.

Joke Hermsen borduurt met het kantelpunt, de twééstemmigheid (zie VPRO boeken 2 april 2017) voort op de wagenmenner van Plato, de verzoeningsleer in de R.K. Kerk, de tweenaturenleer van Carl Jung, Deus sive natura van Baruch de Spinoza, de twee soorten ervaringen van Ilya Progogine en Demon est deus inversus''' in de esoterie. Het kantelpunt heeft in het onderzoeksrapport 'E i V' op een paradigmawisseling, de diversiteit, de meerstemmigheid betrekking.

Sint arriveert vroeg bij deze crisis (Peter de Waard Volkskrant 26 maart 2020 p. 17):
Stimuleren helpt, is de gedachte. Na de succesvolle aanpak van de kredietcrisis van 2008 trekken overheden en centrale banken opnieuw de knip om een economische ramp door de coronacrisis te voorkomen.
Het biljoenencircus draait al op volle toeren.
Verenigde Staten
Ook besloot de Fed het opkoopprogramma van obligaties te herstarten: eerst met 700 miljard, toen nog eens 625 miljard en tenslotte ‘zoveel als nodig zal zijn’. Samen is het vijf biljoen dollar aan budgettaire en monetaire stimulering. Daarbij moet worden bedacht dat de VS al een staatsschuld hebben van 23 biljoen (108 procent van het bbp) dollar, terwijl de Fed sinds 2009 al voor 4,5 biljoen dollar (2,5 biljoen aan staatsobligaties en 2 biljoen aan hypotheekobligaties) heeft opgekocht.\\ Europese Unie
Maar ook de ECB heeft fors uitgehaald. Het bestaande opkoopprogramma van obligaties van 240 miljard euro dit jaar werd eerst verhoogd met 120 miljard en later met 750 miljard, zodat het ook uitkomt boven 1 biljoen. Colijn: ‘Belangrijker is dat de ECB gezegd heeft dat er eigenlijk geen limiet is en dat al het geld kan worden besteed aan opkopen waar dat het hardst nodig is. In wezen kan de ECB de hele Italiaanse staatsschuld opkopen.’

Kamer tekent grif Hoekstra's blanco cheque (Yvonne Hofs Volkskrant 26 maart 2020 p. 17):
De Kamer aarzelde woensdag niet het miljardenstimuleringspakket van minister Hoekstra te ondersteunen, zonder dat hij aan details hoeft te sleutelen.\\ Desondanks komen de Kamerleden – uiteraard – toch met een aantal mitsen, maren en zorgen op de proppen. Zo vraagt D66’er Joost Sneller hoe diep de zakken van de CDA-minister nou eigenlijk zijn. De miljarden vliegen nu wel erg snel de schatkist uit. Sneller: ‘Dit pakket aan noodmaatregelen kost al 15 miljard euro voor de eerste drie maanden. Daarna is er nog een grote kans op tegenvallende belastinginkomsten. Hoelang denkt u dit vol te houden?’ Hoekstra antwoordt dat 45 tot 65 miljard aan extra uitgaven de beste inschatting is die hij kan maken, maar dat hij mogelijk meer geld nodig heeft als de crisis langer duurt dan gehoopt. ‘Ik kan niet uitsluiten dat ik dan weer bij u moet aankloppen.’
Meerdere Kamerleden maken zich zorgen over mogelijk misbruik van de noodregelingen. Bart Snels (GroenLinks) is verbolgen omdat KLM als een van de eersten bij het kabinet op de stoep stond, maar tegelijkertijd aankondigde zo’n 2.000 flexwerkers op straat te zetten. ‘Ondertussen krijgen de piloten in vaste dienst, die tonnen per jaar verdienen, met dank aan onze noodsteun hun volledige salaris doorbetaald. Is dat nou echt de bedoeling?’

‘Route naar algemeen belang begint met empathie’ (Maurits Chabot en Iñaki Oñorbe Genovesi Volkskrant 9 april 2020 p. 30-31):
Vier experts over wat er nodig is om het collectief belang te laten prevaleren boven dat van jezelf.
Rutger Bregman (historicus):
‘In de westerse cultuur is de zogenoemde ‘vernistheorie’ – een term van Frans de Waal – diep verankerd: zodra de mens in crisis verkeert, zou het dunne laagje beschaving verdwijnen en zou onze ware aard naar boven komen. Die aard zou bruut zijn.
Samuel Lee (Theoloog des Vaderlands):
‘We moeten terug naar de oergoddelijke basis: heb je naasten lief zoals je jezelf liefhebt. Door egoïstisch te zijn gaan we het niet redden. We delen het leven en deze wereld met anderen. Het coronavirus laat zien dat economie, politiek en milieu allemaal met elkaar verbonden zijn. Wat begon als iets lokaals in China heeft in korte tijd de wereld in lijden gestort.
Mathijs Bouman (econoom):
‘Veel ondernemers stellen het algemeen belang nu boven het eigenbelang. Met name ondernemers van kleine bedrijven: horeca en kappers, maar ook mensen met een bed and breakfast in Zeeland wordt nu gevraagd om economisch pijn te lijden. De tegenstelling tussen eigenbelang en algemeen belang is een van de kernen van de economie. Zelden zag je die dichotomie zo sterk als nu.
Damiaan Denys (psychiater en filosoof):
‘Om het algemeen belang te dienen is het belangrijk om in abstractie over jezelf te denken: niet alleen je eigenbelang tot uitgangspunt te maken, maar juist te denken aan de waarde van de mens en de mensheid. Ieder kan over zichzelf denken vanuit het individu, vanuit de familie, vanuit afkomst of voetbalclub, stad, gemeente of land. Wie zichzelf in een groter collectief ziet, kan makkelijker het conflict tussen eigenbelang en algemeen belang wegnemen.

'Christine Lagarde & Frans Timmermans' Volkskrant 8 april 2020 p. 32):
De ECB zal er alles aan doen om de werkgelegenheid en productiviteit in Europa te behouden, schrijft Christine Lagarde, voorzitter van de Europese Centrale Bank (ECB).
De zuidelijke landen zijn extra zwaar getroffen door de coronacrisis en daarom is er een ongekend groot steunpakket nodig. De vlucht in nationale gelijkhebberigheid bedreigt het voortbestaan van de Europese Unie.

Weg met de ‘Coronageneratie’ (Cees Grol Volkskrant 9 april 2020 p. 33):
Aan het begin van mijn onderwijscarrière, eind jaren zeventig, gaf ik les aan wat nu groep 3 van de basisschool is. Al snel zag ik hoe kleuters zonder problemen binnen leerlingen met leerproblemen konden worden. Het zorgde voor een knoop in mijn maag.
De tijd lijkt daarmee rijp de schade die de smalle ‘pre-corona’-kijk op onderwijs teweegbrengt, te vervangen door een brede ‘post-corona’-kijk. Geen pedagogiek van smalle schadeherstel maar van brede hoop.
Veerkracht (Michael Willems Volkskrant 9 april 2020 p. 33):
Of je nu historici, economen, virologen of andere deskundigen op een praatstoel in een talkshow zet, allemaal zeggen ze dat de wereld van vóór corona nooit meer terugkomt. Dat hebben we deze eeuw al tweemaal eerder gehoord en beide keren bleek het onjuist.
Bij de invoering van de euro kwamen psychologen met de stelling dat mensen boven de 30 hun levenlang zouden blijven ‘omrekenen’ naar guldens. Wie kent nu de omrekenfactor nog uit het hoofd? Tien jaar geleden, tijdens de grootste economische crisis sinds de jaren dertig, stonden hypotheken onder water en stortten huizenprijzen in. Het prijsniveau van voor de crisis zou ‘nooit meer terugkeren’. Inmiddels weten we beter. Laten we niet te veel van ons theewater raken door boude uitspraken van experts. Zij blijken consequent één aspect niet goed te kunnen inschatten: menselijke veerkracht.

Eerst de dood, dan Pasen (Stephen Sanders Volkskrant 9 april 2020 p. 33):
God is alweer een tijdje dood verklaard en toch wordt het weer gewoon Pasen. Al is ‘gewoon’ niet het woord.
Die dood van God, die de filosoof Nietzsche zo smartelijk verkondigde rond 1886, wordt al zo’n 1.800 jaar eerder beschreven in de Evangeliën.
Het wordt mij steeds duidelijker dat geen enkele discipline het woord van Nietzsche zo serieus heeft genomen als de theologie. Na Nietzsche is de verborgenheid van God zo’n beetje hoofdthema geworden.
Maar dít hebben religies voor op wereldlijke ideologieën als het liberalisme, socialisme of het marxisme: ze hebben een omgang bedacht met de dood. Die nemen ze serieus.
En dat is gek genoeg een levensteken.

Buitenhof, 12 april 2020 - NPO1: In Buitenhof coronagezant Feike Sijbesma over de tot nu toe bereikte resultaten bij de bestrijding van het coronavirus. En, welke maatregelen staan ons nog te wachten willen we tot een effectieve lockdown komen? Een analyse van de huidige economische situatie in de eurozone met hoogleraar financiële markten Arnoud Boot en hoogleraar Europese geschiedenis en integratie Mathieu Segers.

Filosofisch kwintet 2 augustus 2015 Welke waarden staan onder druk, verdienen het om behouden te blijven en waarom?
Daarover gaat deze reeks van het Filosofisch Kwintet. Voor Europa-deskundige Mathieu Segers, te zien in de derde aflevering, is dat gemeenschapszin.
Willekeur
"We hebben weinig gemeenschappelijke, morele bodem meer. Op materieel vlak loopt Europa misschien voorop, maar op het gebied van identiteitsbewustzijn is het hier armoe troef. Na de Tweede Wereldoorlog is er in de westerse wereld een heel groot vertrouwen gegroeid in beleid dat gebaseerd is op rationaliteit. Je definieert een probleem, maakt een kosten-batenanalyse en zoekt naar een praktische oplossing. Politici werden populair als ze beloofden problemen op te lossen en niet als ze zeiden: ik heb ideeën. Dat instrumentalisme zonder moraal leidt uiteindelijke tot grote willekeur, waardoor niemand meer begrijpt wat de gezamenlijke basis is waarvanuit de samenleving functioneert." Troost en houvast
"Religieuze waarden waren heel lang een bindende kracht, maar die zijn verdwenen. We zijn op een punt beland waarop de samenleving te klinisch is geworden. Wat we nu meemaken, bijvoorbeeld met het geweld van IS, maar ook in Oost-Oekraïne, is een terugkeer van de geschiedenis met moord en doodslag die we kennen van voor de Koude Oorlog. Dat maakt dat we niet zozeer meer behoefte hebben aan meer materiële middelen, maar aan meer troost en houvast. Wat we delen in Europa is dat we allemaal koortsachtig op zoek zijn naar méér dan instrumentalisme en rationaliteit alleen, maar we zoeken dat in totaal verschillende richtingen, dat zie je bijvoorbeeld in de opkomst van populisme." Goed en fout
"Je ziet nu een mismatch tussen politieke vraag en aanbod. Burgers van vandaag vragen van de politiek meer dan louter oplossingen. Zij vragen ook om ideeën. Rationaliteit en instrumentalisme zijn niet voldoende om het hoofd te bieden aan ideologische krachten zoals IS. Maar die ideeën zijn er niet. Dat zag je ook tijdens de discussie over bed, bad en brood. De vraag had moeten zijn: wat zijn de voorwaarden voor een menswaardig bestaan? En niet: is dit een probleem dat kan worden opgelost met statistiek en wat kost dat? Goed en fout is een gevoelskwestie die te maken heeft met cultuur, achtergrond en morele opvattingen. Dat is niet allemaal uit te rekenen. Om koers te vinden in de complexe werkelijkheid heb je een moreel fundament nodig. Om dat te ontdekken is zelfkennis en zelfbewustzijn vereist. En juist daarmee is het zorgelijk gesteld in Europa. Hoe langer dit duurt, hoe gevaarlijker het wordt."
Mathieu Segers, universitair hoofddocent Europese integratie aan de Universiteit Utrecht en auteur van de boeken Waagstuk Europa (2014) en Reis naar het continent (2013) Eerder publiceerde hij in twee delen de dagboeken van Europeaan van het eerste uur Max Kohnstamm (2008, 2011). Hij is als columnist verbonden aan het Financieel Dagblad.
Henk van Houtum, hoogleraar geopolitiek van grenzen aan de universiteit van Bergamo, hoofddocent politieke geografie en hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zijn meest recente boeken waren 'Grensland' en 'Eerlijke Nieuwe Wereld, voorbij de grenzen van de natiestaat'. Hij is columnist voor de Volkskrant.nl en De Gelderlander en publicist voor meerdere (inter)nationale kranten en magazines.
Halleh Ghorashi, als Hoogleraar Diversiteit en Integratie verbonden aan de afdeling Sociologie van de Vrije Universiteit in Amsterdam. In haar onderzoek richt ze zich op culturele diversiteit, Nederlandse identiteit en integratie.

En nu met eigen vermogen uit de Europese crisis komen (Harald Benink en Arnoud Boot 9 april 2020):
Voor de hand liggend is het opzetten van een Europees fonds voor eigen vermogen, het European Pandemic Equity Fund (Epef) in de woorden van het Safe-team, waarmee het eigen vermogen van bedrijven kan worden versterkt.
Hiermee wordt de negatieve spiraal van meer en meer leningen doorbroken, en kunnen pan-Europese investeerders (overheden maar mogelijk ook institutionele beleggers) delen in het toekomstige succes van Europese bedrijven. Dit schept ook een positiever Europees verhaal dan de louter negatieve stemming die leningen oproepen. Ook moet de kracht van het versterken van onderliggende ondernemingsdynamiek in lidstaten worden onderkend. Het mobiliseren van ondernemerschap en inventiviteit staat centraal. Op deze manier kan de kleffe deken van moeilijk functionerende nationale overheden mogelijk worden doorbroken.
Het mechanisme dat wordt voorgesteld is simpel. Bedrijven, mits kredietwaardig vóór de coronacrisis, kunnen in aanmerking komen voor een injectie van geldmiddelen in ruil voor een toekomstige opslag op de vennootschapsbelasting (of inkomstenbelasting op winst uit onderneming bij niet-vennootschappen). Dit mechanisme zorgt ervoor dat het risicodragend en dus eigen vermogen is: het Epef deelt via extra belasting in toekomstige winsten, maar haar investering is at risk. Bovendien heeft de desbetreffende onderneming de mogelijkheid om, zodra de omstandigheden goed zijn, de investeerder, het Epef, uit te kopen. Dus de onderneming zit voor een beperkte periode vast aan het Epef.\\ In de kern is het eenvoudig. Europa gaat delen in het upside potentieel van het Europese bedrijfsleven. Bedrijven waar een infuus van eigen vermogen het noodzakelijkst is, krijgen een goede kans. Lokale banken zien hun balans daardoor sterker worden, omdat er minder probleemleningen zullen zijn. Zwakkere overheden krijgen ruggensteun door een sterkere lokale economie en worden niet meegesleept in een negatieve spiraal door verzwakte banken. Dit verhoogt de weerbaarheid van Europa, de eurozone, en haar banken. Al met al een veel dynamischer en meer toekomstgericht model, waarmee Europa deelt in zijn succes in plaats van zichzelf omlaag te trekken in neerslachtigheid.
De leden van het Sustainable Finance Lab (SFL) hebben Peter Blom (CEO Triodos Bank) en Arnoud Boot (UvA, WRR) benoemd als hun nieuwe voorzitters. (27 september 2016):
Blom en Boot volgen Herman Wijffels op, die 5 jaar voorzitter was van het samenwerkingsverband van wetenschappers van verschillende Nederlandse universiteiten. Herman Wijffels was in 2011 een van de initiatiefnemers voor de oprichting en hij blijft als lid aan het SFL verbonden.
Doel van het SFL is een stabiele en robuuste financiële sector die bijdraagt aan een economie die de mens dient zonder daarbij zijn leefmilieu uit te putten. Daartoe ontwikkelt SFL vernieuwende ideeën en biedt een platform voor discussie daarover.
Peter Blom, destijds mede initiatiefnemer: “Binnen het SFL reflecteren we op de systeemvragen die de financiële crisis van 2008 heeft opgeroepen. SFL heeft zich ontwikkeld tot een gezaghebbende stem voor zowel beleidsmakers, toezichthouders alsook de sector zelf. Niet dat de bankiers het altijd eens zijn met de wetenschappers, maar de intensieve discussies leveren voor alle betrokkenen telkens weer waardevolle nieuwe inzichten op.”
Arnoud Boot: “SFL is het enige instituut in Nederland dat vertrekt vanuit de vraag: wat is de maatschappelijke waarde van de financiële sector? En dat doet op basis van de meest recente wetenschappelijke inzichten. SFL vormt zo een onmisbare brug tussen wetenschap en praktijk.”
Herman Wijffels: “Wat vijf jaar geleden begon als een experiment is uitgegroeid tot een mooi instituut met een stevig team onderzoekers aan de Utrecht School of Economics. Ik heb de SFL-leden leren kennen als uitermate deskundige en creatieve wetenschappers. De interesse in elkaars specifieke kennis maken van de bijeenkomsten altijd inspirerende gelegenheden waarvan de uitkomsten gelukkig veel gehoor vinden. Met Peter Blom en Arnoud Boot als mijn opvolgers is de verbinding geborgd tussen wetenschap en operationele ervaring in de financiële sector.”

De arme betaalt Voor armen zonder sociaal vangnet zijn de maatregelen tegen covis-19 catastrofaal ( Carlijne Vos interviewt Angus Deaton Volkskrant 11 april 2020 Opinie p. 26-27):
De coronacrisis legt bloot hoe onrechtvaardig en ondemocratisch het Amerikaanse gezondheidsstelsel is, aldus ontwikkelingseconoom en Nobelprijswinnaar Angus Deaton. De epidemie kan leiden tot fundamentele hervormingen, ‘maar het kan alle kanten op’.
Zijn het straks deze ‘roofdieren’ aan de top van de kapitalistische piramide – de banken, verzekeraars, farmaceutische bedrijven of hedgefondsen – die als grote winnaars van de coronacrisis uit de bus komen? En betalen dan de kwetsbaarste burgers de hoogste prijs omdat ze geen buffers hebben, onverzekerd zijn, geen vaccin kunnen betalen, hun huis worden uitgezet of toevallig in een land wonen waar überhaupt geen sociale vangnetten of voldoende ziekenhuizen zijn?
Dat maakt ons kwetsbaar. De ‘markt’ zorgt immers niet voor schoon water of het nemen van maatregelen als social distancing, handen wassen of het opzetten van early-warning-systemen.’ In hun vorige maand verschenen boek Deaths of Despair and the Future of Capitalism schetsen Deaton en zijn vrouw, de econoom Anne Case, een ontluisterend beeld van de ondergang van de blanke Amerikaanse onderklasse, waar de levensverwachting door zelfmoord en verslavingen voor het eerst in de moderne geschiedenis weer afneemt. Het ‘onrechtvaardige’ en ‘ondemocratische’ Amerikaanse gezondheidsstelsel speelt hierin volgens de auteurs een belangrijke rol. In de eerste plaats omdat het de ingebruikname van de zwaar verslavende pijnstillers in de VS heeft gefaciliteerd en vooral omdat het verzekeringsstelsel zo is ingericht dat armen onevenredig veel bijdragen aan ‘het duurste en slechtste systeem ter wereld’.

Uitknop (Dirk Bezemer De Groene Amsterdammer 9 april 2020 p. 9):
Het is onkies om het te zeggen in deze tijd van dagelijkse dodenlijsten. Maar de klimaatramp in slow motion is nog altijd een grotere bedreiging dan het razendsnelle virus, dat over achttien maanden bedwongen is. De coronacrisis lost in één klap vier van onze grootste problemen op. Voor even, dat is waar, maar met een krachtig demonstratie-effect.
De wereldeconomie is synoniem voor verplaatsing en transport. En dat is doorgegaan tot die wereldeconomie de wereldecologie bedreigde.
Dat alles is al een tijdje volstrekt helder, maar de oplossing was allerminst helder. De mondiale aanvoerlijnen vormen zo’n onontwarbare kluwen, de bedragen die ermee gemoeid zijn geven zo’n enorme lobbykracht, de banen die het genereert vormen zo’n arbeidsleger – dat er geen echte verandering voorstelbaar leek, geen geloofwaardige visie op een alternatief.
Totdat we ons het alternatief niet meer hoefden voor te stellen, maar het zich voor onze ogen ontvouwde. Er hoeft slechts aan een knop gedraaid te worden en de kluwen ontwart, het netwerk ontrafelt, de lobby is krachteloos. De dreiging voor klimaat, milieu en mens wijkt – voor even. Die knop heet mobiliteit. Grijp hierop in en ‘gansch het raderwerk valt stil’.
Het is maar voor even. Het gebeurt op een manier die niemand gewild heeft. Het heeft zeer, zeer hoge kosten. Maar het gebeurt. Niemand kan meer zeggen dat het onmogelijk is, de opwarming tegenhouden. Kunnen we dit ook zonder totale ontwrichting en zonder de dreiging van enge ziektes?

Onderzoek Advocaten pushen de Kamer ‘Schaamteloos!’ (Michelle Salomons en Tim Staal De Groene Amsterdammer 9 april 2020):
De advocatenlobby maakt van de coronacrisis gebruik om de faillissementswet door te drukken. Want na de specialisten in belastingontwijking is dit ‘een volgende Zuidas-branche’ die goed geld kan verdienen aan aantrekkelijke Nederlandse regels.
Folders van grote advocatenkantoren over ‘wat je moet weten over de nieuwe Nederlandse wet’ leggen uit hoeveel aantrekkelijker de wet kan zijn dan die in het Verenigd Koninkrijk. Met de Brexit op komst weten ze dat nú het moment is om dat felbegeerde plekje op de internationale markt in te pikken.
Dat lijkt inderdaad op de ‘schoktherapie’ van Naomi Klein, waarbij de desoriëntatie van een collectieve schok handig wordt aangegrepen door economische elites. Na de specialisten in belastingontwijking is dit een volgende Zuidasbranche die goed geld kan verdienen aan aantrekkelijke Nederlandse regels, vreest Nijboer. ‘Ik zie de private equity-bedrijven al met hun champagneflessen klaarstaan. Als deze wet er ongewijzigd doorheen komt, vliegen de kurken in het rond.’

Onderzoek De rechtspraak als exportproduct ‘Je hebt geen idee voor wiens karretje je wordt gespannen’ (Karlijn Kuijpers en Simone Peek De Groene Amsterdammer 26 maart 2020 p. 24-29):
Jaarlijks buigen Nederlandse rechters zich over vele zaken die niets met Nederland te maken hebben en waarin bijvoorbeeld dubieuze partijen uit Rusland of Moldavië tegenover elkaar staan. De BV Nederland vaart er wel bij, maar de kosten voor de samenleving zijn hoog.
Ondanks alle bezwaren wil Nederland méér van dit soort zaken. Vorig jaar opende het Netherlands Commercial Court zijn deuren, een speciale rechtbank waar bedrijven tegen een hoger tarief van dertigduizend euro digitaal, snel en Engelstalig procederen. Deze rechtbank moet ‘een positieve bijdrage leveren aan de concurrentiekracht van de Nederlandse economie en aan de aantrekkelijkheid van Nederland als vestigingsplaats’, aldus de Raad voor de Rechtspraak.
Rechters worden zo, na de Belastingdienst, de volgende overheidsdienst die zich moet gaan inzetten om internationale bedrijven aan te trekken. Rechtspraak voor hen die het kunnen betalen. Voor een paar duizend euro per zaak is onze rechtbank ‘open for business’.

De jood van Borculo (Arnon Grunberg De Groene Amsterdammer 9 april 2020):
Terwijl de pest op de deur klopte, vertelden de Florentijnse jongeren van Giovanni Boccaccio elkaar sterke verhalen over verliefdheid, waanzin en bedrog om de verveling van hun quarantaine te doorbreken. Nu, zevenhonderd jaar later, kunnen we die traditie voortzetten. Verteller nummer drie: Arnon Grunberg.
Sommige bewoners van het stadje zeiden tegen elkaar dat ze medelijden met Fanny en haar dochter hadden en kinderen, althans dat vermoedde men, begonnen tekeningen te maken van het geslachtsdeel van de wijze, die nu eigenlijk geen wijze meer was. Die tekeningen werden aan bomen in Borculo opgehangen, wat niet prettig moet zijn geweest voor Fanny.
Maar in het huis waar Johans moeder jarenlang had gewacht op de dood zoals anderen wachten op een minnaar, werden nu geregeld feesten gegeven waar de bewoners van Borculo schoorvoetend naartoe gingen, ze hadden weinig empathie met seksverslaafden, maar ze moesten toegeven dat de wijn die daar geschonken werd uitstekend was. Daarnaast bleef de oude jood voor deze en gene inwoner van Borculo een wijze, al zei hij zelf dat hij gewoon een houthandelaar in ruste was die in geval van twijfel telefoneerde met een astrologe in Middelburg.
Het was een jaar na de komst van de wijze en een maand of tien nadat Fanny met haar elf-, inmiddels twaalfjarige dochter bij hem was ingetrokken, het was weer vreselijk warm in het stadje en de oude jood gaf een klein tuinfeest waarop zoals altijd eigenlijk alle notabelen van het stadje zich lieten zien, het was die avond dat de labrador van Karin Steentjes verdween en pas drie dagen later met doorgesneden keel en sporen van mishandeling in een weiland werd teruggevonden. Daarop volgden nog andere plagen die Borculo troffen die wij hier niet kunnen noemen omdat ze te gruwelijk zijn om op te schrijven en ondanks alles wat er tegenwoordig gratis op het internet te zien is ook niet geschikt zijn voor kinderen onder de achttien. Uiteindelijk zeiden de bewoners van het stadje tegen elkaar: ‘Die oude jood moet verdwijnen, anders gaan we allemaal kapot.’ De vader van Karin Steentjes, die nu eenmaal van zijn hart geen moordkuil maakte, bracht de boodschap over aan Fanny en nog geen veertien dagen later, na wat milde druk van de plaatselijke bevolking, had de oude jood zijn koffers gepakt en zat hij weer in De Heerlijkheid, waar hij wachtte op een taxi naar Zutphen. Binnen twee maanden was Fanny helemaal grijs geworden. Ze verfde het haar niet. Klanten vroegen haar weleens: ‘Waarom ben je niet met die oude jood meegegaan? Jullie konden toch elders een bestaan opbouwen?’ Daarop heeft Fanny nooit antwoord gegeven.
Het huis van de moeder van Johan Beltman heeft bijna een jaar leeggestaan tot het werd gekocht door een notaris uit Hilversum, en Karin Steentjes heeft sinds het onverwachte vertrek van Fanny’s minnaar weer vreselijke last van nachtmerries.
Nog altijd hangen er geregeld tekeningen van het geslachtsdeel van de oude jood aan bomen in Borculo.
Niemand weet meer of het echt kinderen zijn die die tekeningen maken, niemand weet zeker wie ze met punaises aan bomen bevestigt, niemand weet wie ze van die bomen rukt, al zijn er vermoedens.
Elk stadje heeft zijn geheimen.

In het oude India was het geslachtsdeel, de fallus, Liṅga (Sanskriet) het symbool van abstracte schepping, namelijk vruchtbaarheid.

Niemand meer als hij (Sheila Sitalsing Volkskrant 1 mei 2019 V8-9):
Ramdas was sprankelend, erudiet en geliefd. Maar het hielp niet. Paul Cohen maakte een documentaire over opkomst en ondergang van ‘de koning der allochtonen’.\\Nu is er een documentaire, Nooit meer thuis. Half april ging hij in première in de Balie, het Amsterdamse debatcentrum waar Ramdas een ongelukkige periode directeur van was en dat een nieuw front blijkt te zijn geworden in de cultuurstrijd nu er klein rumoer is over de vraag of een plek besmet kan zijn. Anil had er vast iets fraais over geschreven. Aanstaande donderdag is de televisiepremière op NPO 2.
Nieuwe lompheid als persoonlijk falen
Regisseur Paul Cohen probeert daarin opkomst en ondergang van ‘de koning der allochtonen’ te reconstrueren. Er is veel aandacht voor de ondergang. Het alcoholisme. Ramdas’ ontsteltenis toen hij na een paar jaar in India terugkeerde naar Nederland en bemerkte dat progressiviteit grondig uit de mode was geraakt. Zijn meningsverschil met Joost Zwagerman die je chic ‘polemiek’ zou kunnen noemen, of gewoon een ordinaire, treurige schoolpleinruzie. Zijn onvermogen om in de opkomst van de PVV iets anders te zien dan het gitzwarte einde van de beschaving: omdat hij vond dat schrijvers de opdracht hadden de beschaving verder te brengen, zag hij de nieuwe lompheid als een persoonlijk falen.
In Paul Cohens documentaire zit een goedgekozen fragment uit die Zomergasten-aflevering, over de beschavingsmissie en de aantrekkingskracht van wat toen nog onbekommerd ‘het Westen’ heette: ‘Als je eenmaal besmet bent door het idee van het Westen, de vrijheid die je krijgt, de culturele waardigheid die je krijgt als individu, de rechten, de vrijheden, dan is dat onverwoestbaar. En zolang je daar geen greep op krijgt, is geen muur te hoog, men komt er toch overheen of onderdoor. En het Westen kan niet meer terug. Je kán niet zeggen: ik heb niks meer met de wereld te maken en de rechten en verworvenheden zijn voor ons. Het Westen kan niet anders dan doorgaan met de wereld verwesteren en deze mensen in zich opnemen. En het Westen ontkent deze betekenis. En daaruit ontstaat deze zogenaamde vreemdelingenproblematiek.’

Wijsheid overstijgt het geluk (interview van Wilma de Rek met Frédéric Lenoir (Volkskrant zaterdag 19 mei 2012)
Frédéric Lenoir is de auteur van het boek Handleiding voor een evenwichtige geest en een kalm gemoed. De oorspronkelijke titel van het boek luidt Kleine verhandeling over het innerlijk leven. In het Nederlands verschenen ook van Lenoir onder meer Socrates, Jezus, Boeddha (2010) en Hoe Jezus God werd (2011).
Is het eclecticisme de religie van de toekomst? (vraag Wilma de Rek)
‘Het is niet nieuw. In het Romeinse rijk in de eerste eeuw na Christus zag je het stoïcisme, epicurisme, judaïsme, zoroastrisme en nog veel meer – ismes naast elkaar bestaan. Maar ik denk inderdaad dat het eclecticisme de religie van de toekomst is.
De deugden van Aristoteles: nog altijd actueel.
‘Ongelooflijk toch? De wereld is de afgelopen 2000 jaar enorm veranderd, maar de individuele mens loopt tegen precies dezelfde problemen aan als Socrates, Plato en Aristoteles. Hij heeft nog altijd dezelfde behoeftes en verlangens, dezelfde angsten en onzekerheden. Hij wil gekend worden en zich geliefd weten en raakt van slag als dat niet het geval is. De mens blijft zoals hij is.’

H.P. Blavatsky Geselecteerde artikelen deel 1: 1874 –1882
Madame Blavatsky over de opvattingen van theosofen (p. 84):
In het verleden waren de ‘middelaars’ van de mensheid mensen zoals Krishña, Gautama Boeddha, Jezus, Paulus, Apollonius van Tyana, Plotinus, Porphyrius en anderen zoals zij. Ze waren adepten, filosofen – mensen die, door hun hele leven te streven naar zuiverheid, te studeren en zichzelf op te offeren, door beproevingen, ontberingen en zelfdiscipline, goddelijke verlichting en schijnbaar bovenmenselijke vermogens verkregen.

Het nieuwe boek van Lenoir borduurt voort op het fundament dat ook in de boeken van Blavatsky naar voren komt. Blavatsky baseert zich namelijk ook op het eclecticisme, bijvoorbeeld:

De ontvoering van Europa (Onno Blom Volkskrant 21 mei 2019 p. V6):
Rembrandt leefde in een tijd waarin al veel van de politieke, religieuze en maatschappelijke problemen speelden die ons continent nog altijd in de greep houden.
De ontvoering van Europa heeft na vier eeuwen niets van zijn dramatische kracht verloren: de verbijsterde blik in de ogen van het meisje, haar angstige greep om de hoorn. Hoeven stampen schuimend door de branding. De staart van het beest staat recht opgeheven van spanning over wat komen gaat. Het mooist is het licht: de witte stier houdt de blik strak gericht op het westen. Hij gaat de ondergaande zon tegemoet. De duisternis van het bos, de Moorse voerman, de huilende vrouwen op het strand laat hij achter. Hij gaat van het Morgenland naar het Avondland.
Schoonheid wordt overal geboren én geschonden.

Hou het democratisch (G. Scholten Volkskrant 22 mei 2019 p. 22):
Wederom een mooie column van Erdal Balci, nu over Sophie in ’t Veld (O&D, 21 mei). Daarin staat dat het mooie van Europa ligt besloten in de ‘magische balans’ van samenwerking en zelfbeschikking. Maar zij wil een ‘sterkere unie, en snel ook’ . Het is mij een raadsel waarom zij in het interview nergens de zorg uitspreekt over het democratisch tekort van de EU. Een hechtere EU impliceert immers niet alleen de versterking van een nieuwe bestuurslaag, maar ook een bestuurslaag die met ernstige legitimiteitsproblemen kampt. Want velen maken zich zorgen over de kloof tussen politiek en burgers. Een bijzondere stellingname dus, zeker van een D66-politicus, die oog zou moeten hebben voor de prijs die vanuit democratisch oogpunt moet worden betaald.

De Madurodamisering van Europa (Heleen Mees Volkskrant 22 mei 2019 p. 22):
Wie bouwt er nou binnen een straal van 500 kilometer vier vliegvelden die als internationale hub dienen (Frankfurt, Londen, Parijs, Amsterdam)? Wie creëert binnen eenzelfde straal vier belastingparadijzen (Ierland, Luxemburg, België, Nederland)?
Waarom wordt er niet een Europees consortium gecreëerd met een flink budget voor r&d dat een besturingssysteem ontwerpt dat kan concurreren met Amerikaanse besturingssystemen? Google heeft de Android-diensten aan Huawei opgeschort op last van de Amerikaanse overheid. Dat gebeurt onder het voorwendsel van spionage maar in werkelijkheid is president Trump bang dat de Chinezen de VS op technologisch gebied voorbij zullen streven. Het laat zien dat in een multipolaire ­wereld onder het principe van de winner takes all er ruimte is voor meerdere aanbieders.

Een sterkere EU is het einde van alles wat mooi is (Erdal Balci Volkskrant 21 mei 2019 p. 24):
Sophie in ’t Veld, lijsttrekker van D66 bij de Europese verkiezingen, heeft haast met het omvormen van de Europese Unie tot een superstaat. Afgelopen zaterdag konden we in een , waarin de interviewers door haar op de vingers worden getikt als ze te kritisch worden, lezen waarom de tijd dringt voor de oprichting van een soort Verenigde Staten van Europa.\\ De beste democratie blijkt te floreren in kleinschaligheid. Dat hebben we uitgevonden, gepraktiseerd, in veiligheid gebracht door vergaande samenwerking tussen de buren te realiseren. In plaats van dat de rest van de wereld ons voorbeeld volgt, worden we door de voorstanders van het sterke Europa gedwongen om een reis te maken naar de wereld van de tirannie van China, de repressie van Rusland en de idiotie van Amerika.
Als ze hun zin doorzetten, tuimelen wij straks een voor een van onze eigen Clifton Suspension Bridge naar beneden. En Sophie in ’t Veld, zij is dan die militaire piloot uit Texas, die in de film Dr. Strangelove van Stanley Kubrick zich met immense liefde vastklampt aan de atoombommen en in opperste gelukzaligheid naar beneden zoeft, op weg naar het einde van alles wat ooit mooi was.

Europa en klassentegenstellingen (Jan de Boer Civis Mundi Digitaal #84 19 mei 2019):
Drie jaar na het referendum inzake de Brexit en nu aan de vooravond van de Europese verkiezingen toont Europa nog altijd het beeld van een fors scepticisme in het bijzonder bij de minst begunstigde sociale categorieën. Het kwaad is oud en zit diep. Bij alle raadplegingen en referenda in de laatste 25 jaar hebben de volksklassen systematisch hun oneens-zijn uitgesproken met de Europese constructie zoals die hun voorgesteld werd, terwijl de rijkste en meest begunstigde sociale categorieën haar steunden.
Er bestaat een heel wat eenvoudiger verklaring: de Europese Unie zoals die in de laatste decennia vorm heeft gekregen, steunt op de algemeen geworden concurrentie tussen gebieden, op fiscale en sociale dumping ten gunste van de meest mobiele economische hoofrolspelers en functioneert feitelijk ten voordele van de meest begunstigde sociale categorieën. Zo lang de Europese Unie geen symbolische en sterke maatregelen treft om de ongelijkheden terug te dringen door bijvoorbeeld een gemeenschappelijke belasting op te brengen door de meest rijken die een verlaging van de belasting van de meest armen mogelijk maakt, zal deze Europa splijtende situatie voortbestaan.

Wat is bewustzijn? Het bewustzijnsbegrip door de eeuwen heen in filosofie en psychologie. Deel 1 (Hans Komen Civis Mundi Digitaal #40 oktober 2016):
De fenomenologie
Pragmatisme, neopositivisme, levensfilosofie zijn uiteenlopende kritische reacties op Kant. In nog grotere mate is dit het geval voor de fenomenologie. In de 20ste eeuw wordt vooral vanuit deze hoek kritiek geuit op het rationalisme. De Duits-Oostenrijkse filosofen Husserl, de grondlegger van de fenomenologie, en Heidegger betogen dat het rationalisme de relatie tussen mens en wereld veel te intellectualistisch opvat.
Evenals Husserl gaat Heidegger gaat uit van onze leefwereld, ons menselijk bestaan in de wereld Daarom wordt hij een existentie-filosoof genoemd of existentialist, evenals Karl Jaspers, Gabriël Marcel, Albert Camus en Jean-Paul Sartre. Alleen de visie van Sartre wordt besproken in deel 2, omdat bij hem evenals bij Husserl het begrip bewustzijn expliciet aan de orde komt.

C.A. van Peursen Het nieuwe management ontwikkelingen binnen een veranderende cultuur
De dynamiek van een veranderende wereld fascineerde Van Peursen en een halve eeuw zou hij nadenken over nieuwe, creatieve strategieën. Nog zijn laatste boek, Het nieuwe management, uit het jaar (1996) van zijn overlijden, droeg als ondertitel ‘ontwikkelingen binnen een veranderende cultuur’. Een werk dat drie jaar eerder verscheen, Ars inveniendi, bevatte een ‘filosofie van de inventiviteit’. De menselijke rede fungeert niet autonoom, betoogde Van Peursen, maar in voortdurende interactie. Dat gold ook voor zijn eigen filosofie.
Fenomenologie (Edmund Husserl) — Toen Kees van Peursen in 1963 aan de Vrije Universiteit werd benoemd, was hij allang een van Nederlands meest vooraanstaande filosofen. Van 1939 tot 1946 had hij in Leiden rechten en wijsbegeerte gestudeerd. In de wijsbegeerte was A.J. de Sopper, ethisch hervormd theoloog en neokantiaan, zijn leermeester. In 1948 promoveerde hij bij diens opvolger Ferdinand Sassen, een katholieke priester, wiens collega hij in 1960 als tweede Leidse ordinarius in de wijsbegeerte zou worden, op het proefschrift Riskante philosophie. Een karakterstudie van het hedendaagse existentiële denken.
Al in 1960 sprak hij voor de radio over Ludwig Wittgenstein, bij wie hij in Cambridge enkele colleges gevolgd had, en vijf jaar later publiceerde hij de eerste Nederlandse monografie over hem. Drie jaar later schreef hij een vergelijkende studie over fenomenologie en analytische filosofie. De op het eerste gezicht zo anders gerichte transcendentale en linguïstische benadering vertoonden volgens hem heel wat overeenkomsten. Men trachtte zich vrij te maken van een al te speculatieve denkhouding, maar tegelijk bleek dat feiten en logische taalregels niet maar zo voor het oprapen liggen, maar altijd in een breder stramien ingebed zijn.

Prof. van Peursen bespreekt al in zijn boek Cultuur in stroomversnelling uit 1975 het culturele leerproces ('Holisme in de biologie') aan de hand van het Trekkermechanisme. De hamvraag blijft waartoe zijn we op aarde?
Daarmee hangt samen wat is onze levensstijl? Kiezen wij als richtsnoer voor ons leven de zinloosheid van ons bestaan? Of kiezen wij het inzicht van niet-weten van Socrates als richtsnoer? Willen wij ons openstellen voor het inzicht van Eckhart dat de enige, onmetelijke, ongeschapen, eeuwige waarheid alleen te aanschouwen en te kennen valt door in een niet-weten te geraken? Met dat niet-weten bedoelt hij een veranderd weten, een niet-weten dat uit weten voortkomt. Om dat niet weten cirkelen onder meer de negatieve theologie en het Boeddhisme, denkrichtingen waarin de subject-object relatie wordt opgeheven. Die keuze is essentieel voor de wereld, waarin wij leven. Het gaat om behoedzaam met plant, dier en medemens, met de verscheidenheid om te gaan, of er zich niet om te bekommeren. De keus is aan ons.

Henk Procee, hoogleraar wijsbegeerte aan de Universiteit Twente en directeur van Studium Generale is in juni 2011 met emeritaat gegaan en heeft als afscheidscadeau het boek Intellectuele passies geschreven. Als blijk van waardering en erkenning voor de manier waarop hij de academische vorming aan de UT gezicht en inhoud heeft gegeven, voor zijn diverse onderwijsvernieuwingen, zoals wijsgerige denkmethoden en systematisch reflecteren ontving hij tijdens het afscheidssymposium de erepenning van de Universiteit Twente. Voor Procee betekent academische vorming mensen een sterk onderzoekend karakter meegeven. Niet alleen in de wetenschap, ook in andere aspecten van het leven. Voor Procee bestaat er een essentieel onderscheid tussen kenner, kenproces en kenproduct. Academische vorming is het ontwikkelen van de kenner aan de hand van het kenproces, namelijk methodologie, en het kenproduct, al bestaande kennis. Het gaat dus primair om het leerproces (internalisering), de intermediair tussen kenner en kennis.
Hoofdstuk 6. Reflecteren (p. 137-169):
Om van deze reflectiemodellen (p. 149) herkenbare beelden te vormen heb ik ze een aan de meetkunde ontleende naam gegeven: de punt, de lijn, de driehoek, de cirkel. In schema:

Filosoof Anthony Appiah: ‘Bijt je niet vast in identiteit’ (Peter Giesen interviewt Kwame Anthony Appiah Volkskrant 19 oktober 2019 Boeken & Weteschap p. 13-14):
Hameren op identiteit leidt in een diverse samenleving onvermijdelijk tot polarisatie, zegt filosoof Kwame Anthony Appiah (65). Laten we dus flexibel blijven.
Identiteit is vaak gebaseerd op leugens, schrijft Appiah. Maar: we hebben die leugens nodig. Elke groep heeft behoefte aan een gezamenlijk verhaal om de leden te binden. Het is de kunst je niet in dat verhaal vast te bijten en je identiteit flexibel te houden, om onnodige polarisatie tussen bevolkingsgroepen te vermijden, aldus Appiah.
Kun je toestaan dat religieuze minderheden gelijke rechten voor vrouwen of homo’s niet erkennen?
Het beste wat we kunnen doen is vrouwen en kinderen beschermen tegen misbruik, mensen beschermen die de gemeenschap willen verlaten.
‘De reden daarvoor is niet relativisme. Ik geloof dat de ideeën in ultra-orthodoxe gemeenschappen verkeerd zijn. Maar de geschiedenis van de religieuze intolerantie in Europa laat zien dat repressie niet werkt. Je moet ze een alternatief laten zien dat aantrekkelijker is. Door repressie trekken ze zich meer terug in hun eigen groep.’
Volgens critici is fundamentalisme het ware gezicht van de islam.
In een onherroepelijk diverse samenleving leidt het hameren op identiteit echter tot polarisatie en conflict. Dat stelt de liberale democratie voor een enorme uitdaging, schrijft Appiah. Om de sociale cohesie te bewaren, moet zij een bestuurlijk credo vinden dat ‘krachtig genoeg is om betekenis te geven aan burgerschap en flexibel genoeg om gedeeld te worden door mensen met verschillende religieuze en etnische bindingen’. Tegenover het romantische ‘Eén Volk!’ van de nationalisten klinkt het ‘volkslied van de liberale staat’ wat zwakjes, aldus Appiah: ‘Wij komen er wel uit.’

‘Is ons ‘Ik’ meer dan een slim verzinsel?’ Fokke Obbema interviewt David Elders Volkskrant 29 april 2019 p. 12-13):
Een reis naar India was voor David Elders reden zijn leven aan de dood te wijden. Brengt hem dat dichter bij de zin van het bestaan?
Het niet-weten kenmerkt ons?
‘Zeker. Ik kan bijvoorbeeld achteraf wel constateren wat zin aan mijn leven geeft – mijn kinderen, mijn werk, mijn vrouw natuurlijk, mijn voetbalclub. Maar ik kan die zin niet plaatsen in een groter geheel. Want dan heb ik zoveel vraagtekens bij dat ‘ik’; of dat wel bestaat en wat het dan voorstelt. Is het meer dan een slim verzinsel van ons om met de werkelijkheid om te kunnen gaan? Fundamenteel weet ik dat niet.’
Is uw punt vooral dat we bescheiden moeten zijn?
‘Inderdaad. Wij mensen zijn zeer onbescheiden, zie de plek die we in de natuur in denken te kunnen nemen. We doen alsof we de natuur naar onze hand mogen zetten, terwijl het in feite een samenspel is – mijn bacteriën gebruiken mij ook. Het leven is een op wederkerigheid gebaseerd systeem.’

Juist niet het radicale midden (René Cuperus Volkskrant 29 april 2019 p. 19):
De ene reactie is meehuilen met het populisme. Kritiekloos achter ‘de stem des volks’ aan lopen. Dicht tegen het geluid van het nationaal-populisme aan kruipen. Dit is de methode ‘Rutte in campagnestand’. Wanneer onze premier transformeert in VVD-partijpoliticus en ‘Pleurt op’ roept tegen onaangepaste minderheden of raddraaiers zelf wel in elkaar zegt te willen slaan. Campagne-machismo uit electoraal-opportunische berekening. Meer lippendienst dan serieuze beleidsreflectie.
Het is enigszins vergelijkbaar met de schijnbewegingen van Klaas Dijkhoff. Die als de hitte in de VVD oploopt even snel een corrigerend interview aan De Telegraaf geeft of in een weekendje haastig een koerswijziging voor de VVD op papier zet. Dit in reactie op de verkiezingswinst van Forum voor Democratie bij de provincialestatenverkiezingen. ‘We richten ons voortaan niet op de multinationals, maar op het mkb. Niet op de tandarts, maar op de tandartsassistente.’ Panische marketing-interventies zonder veel diepgang.
Uit de CDA-studie en eerder het Oeso-rapport Under Pressure. The Squeezed Middle Class blijkt dat de middengroepen fors onder druk staan. Zij zijn niet boos, maar wel bezorgd over de toekomst. In plaats van radicale veranderingen (ook niet die van nationaal-populistische volksophitsers) zoeken zij zekerheid. Enige sociaal-economische en culturele continuïteit.
Dat is wat middenpartijen burgers minimaal moeten bieden, als antwoord op de uitdaging van het nationaal-populisme. Ook juist de lagere middenklasse die nauwelijks meer wordt vertegenwoordigd in traditionele partijen, kerken of maatschappelijke organisaties. Geen radicaal midden, maar een degelijk en betrouwbaar midden.
Dat betekent leiderschap niet alleen tegen de nationaal-populisten, maar evenzeer tegen het gelddronken internationale bedrijfsleven. Tegen belastingontduikers en -ontwijkers, die onze solidaire verzorgingsstaat kapotmaken. Leiderschap ook ten opzichte van Europese technocraten die, ongehinderd door beslommeringen van nationale democratie en cultuur, hun richtlijnen over ons denken te kunnen uitstorten. En leiderschap ten opzichte van niet-westerse migranten die niet-westers willen blijven. Dus geen radicaal midden, maar een midden dat zichzelf verdedigt en versterkt.

Walter Isaacson boek De uitvinders hoe een groep hackers, genieën en nerds de digitale revolutie ontketende
De mens-computersymbiose
531: De succesvolste ondernemingen in het digitale tijdperk waren die die geleid werden door mensen die samenwerking bevorderen en tegelijkertijd een duidelijke visie hadden.
532: Zelfs Steve Jobs en Bill Gates, met al hun prikkelbare gedrevenheid, wisten hoe je een team om je heen moest bouwen en te inspireren tot loyaliteit.
Een andere les die we uit het digitale tijdperk kunnen trekken, is zo oud als Aristoteles: 'De mens is een sociaal dier, hij is niet gemaakt om alleen te leven.'
533: Volgens een ander citaat van Aristoteles zou de computer, analoog aan de mens, 'óf een god, óf een beest' kunnen zijn.Feitelijk zijn ze geen van beide.Ondanks alle aankondigingen van ontwikkelaars van kunstmatige intelligentie en 'internetsociologen' hebben digitale werktuigen geen persoonlijkheid, bedoelingen of verlangens, ze zijn mens noch beest. Ze zijn wat wat wij van hen maken.
Wij mensenkunnen relevant blijven in een tijdperk van cognitief computeren doordat wij in staat zijn anders te denken, iets wat een algoritme, bijna per definitie, niet zal kunnen.
Menselijke creativiteit betreft waarden, bedoelingen, esthetische oordelen, emoties, zelfbewustzijn en moreel gevoel. Dat is wat de kunsten en menswetenschappen ons leren - en waarom deze gebieden net zo'n waardevol deel uitmaken van de opvoeding als natuurwtenschappen, technologie, techniek en wiskunde.
534: Steve Jobs eindigde zijn productlanceringen met een dia, op het scherm achter hem geprojecteerd, van verkeersborden die het kruispunt aanduiden van Alfawetenschappen met Techniek. Tijdens zijn laatste optreden, in 2011 voor de iPad 2, stond hij voor dat beeld en verklaarde: 'Het zit in Apple's DNA dat techniek alleen onvoldoende is - dat het techniek is, verbonden met alfawetenschappen, verbonden met menswetenschappen, dat ons het resultaat bezorgt waarvan ons hart vrolijk wordt.'
Dat maakte hem hem de creatiefste techniek-innovator van ons tijdperk.
C.P. Snow had gelijk toen hij het had over de behoefte aan respect voor 'de twee culturen', natuur- en menswetenschappen. Maar vandaag de dag is belangrijker om te weten hoe ze elkaar snijden.
535: Deze innovatie zal komen van mensen die in staat zijn schoonheid te koppelen aan technische ontwikkelingen en poëzie aan processors.

Zweven met beide benen op de grond (Fokke Obbema Volkskrant 3 februari 2018 Sir Edmund p. 18-21):
De Maand van de Spiritualiteit zit er bijna op, zondag wordt het Beste Spirituele Boek gekozen. Hoe groot is de markt voor zulke boeken in Nederland eigenlijk?
De angst voor zweverigheid is Van Oord geheel voorbij. 'Toen ik in 2003 met Happinez begon, kreeg ik het verwijt: 'Je bent Jomanda toch niet'. Maar wat is nu eigenlijk zweverig? Staat iemand die alleen maar met zijn werk bezig is soms stevig in het bestaan? Dat denk ik toch niet.' Is zweverig niet vooral niet-wetenschappelijk? 'Maar de grootste gebeurtenissen in ons leven zijn niet-wetenschappelijk, denk maar aan liefde, geboorte, dood. Ons leven draait om gevoelens die onmeetbaar zijn.'
In een door data gedomineerde wereld ziet zij een grote toekomst voor spiritualiteit en 'alles wat niet te meten is. Hoe groter de wereld van data wordt, des te meer belangstelling er zal komen voor kunst, muziek, theater, prachtige boeken, alles wat met inspiratie te maken heeft. Mythische verhalen zijn zo welkom in een wereld vol algoritmen en dataverwerking.'

Jan Bor TV: Tussen meten en weten (Uitgezonden 28 november, 5, 12 en 29 december 2017):
Filosoof Jan Bor is bekend met zowel de westerse als de oosterse filosofie en biedt ons zo een bredere blik waarin hij ook boeddhistische en andere oosterse ideeën betrekt. Hij ontmoet belangrijke en vernieuwende denkers op het gebied van gezondheidszorg zoals Shigehisa Kuriyama, op het gebied van wetenschap zoals Carlo Rovelli en Trinh Tuan Xuan, op het gebied van Economie Paul Wilmott en Arjo Klamer, op het gebied van onderwijs onder ander Paul Verhaeghe en schooldirecteuren die het toetsen hebben losgelaten.

Waak voor risico's van algoritmen (Jan Middendorp Volkskrant 27 mei 2019 p. 18):
De overheid moet veel meer kennis en kunde ontwikkelen om klaar te zijn voor de digitale toekomst.
Algoritmen, die ook extern ingekocht kunnen worden door de overheid, doorbreken de grenzen tussen overheid en niet-overheid. Het was altijd het individu dat beschermd moest worden tegen de staat. Die had ruim toegang tot ons persoonlijk leven. Nu weten supergrote technologiebedrijven minstens net zoveel van ons. Na altijd aan de balans tussen overheid en markt te hebben gebouwd, moeten we daarom naar een nieuwe balans tussen overheid, markt en algoritmen.
Alleen als we weten wat we doen en de overheid zich goed organiseert kunnen we grip houden op gebruik en de toepassingen van algoritmen zonder door te schieten met nieuwe regels en verboden. Dan kunnen we algoritmen met menselijk overzicht, veilig benutten en zorgen dat mensen in vrijheid keuzes kunnen blijven maken.

De filterbubbel zit nog vol gaten (Laurens Verhagen Volkskrant 27 april 2019 Boeken & Wetenschap p. 4-6):
De algoritmen van sociale media zouden gebruikers gevangen houden in de bubbel van hun eigen gelijk, met polarisatie tot gevolg. Dat lijkt volgens recent onderzoek nogal overdreven.
Flinterdun bewijs
Na het invloedrijke boek van Pariser kwam veel onderzoek op gang naar filterbubbels, vervolgt ze. Zelf schreef ze mee aan een overzichtsstudie, die dit onderzoek bundelt om te zien of algoritmen daadwerkelijk zoveel impact hebben op ons wereldbeeld en polarisatie in de hand werken. De conclusie: bewijs daarvoor is flinterdun.
Positief effect
Onderzoekers uit Oxford, Engeland en Ottawa, Canada trekken dezelfde conclusie in hun studie ‘De echokamer is overschat’ uit 2018. Als gebruikers op een sociaal medium eenzijdige informatie over politiek krijgen aangeboden, zegt dat niets over de informatie die ze op andere plekken tot zich nemen, zoals elders op internet of op televisie, schrijven zij. Slechts een klein deel van de mensen zal volgens hen in een filterbubbel leven.

Uit behoefte aan veiligheid schuilen we in bubbels (Esther van Fenema Volkskrant 10 april 2017 p. 18):
Met de nieuwe sociale bubbels lijken we zekerheid te verkiezen boven niet-weten, twijfel en debat.
De westerse samenleving is lang